بر اساس پژوهش‌های جهانی، بیش از ۷۰ درصد یادگیری مهارت‌های اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی در محیط خانواده و در تعامل مستقیم با والدین شکل می‌گیرد. این آمار نشان می‌دهد که والدین نقش تعیین کننده‌ای در رشد اجتماعی کودک و مسیر روابط آینده او با همسالان و جامعه دارند. این مقاله که توسط آکادمی علوم و تحقیقات کودک بنیاد سلاله تهیه شده است، با تمرکز بر مفاهیمی چون والدگری مثبت، مهارت دوستی، رشد هیجانی و روابط اجتماعی کودک به بررسی نقش والدین در رشد اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی می‌پردازد.

 

بهار بود و هوا بوی تازگی می داد. با پسر ۵ ساله‌ام آماده شدیم و خوش خوشان تا پارک سرکوچه رفتیم. دیدن چند کودک هم‌سن و سال پسرم در پارک برایم بسیار لذت‌بخش بود. حالا می‌توانستم به خیال راحت گوشه‌ای بنشینم و خوشحال باشم که پسرم تنها نیست و می‌تواند با کودکان دیگر بازی کند. اما بعد از چند دقیقه متوجه شدم که او بیشتر از اینکه با بچه‌ها بازی کند، گوشه‌ای ایستاده و بازی کردن آنها را نگاه می‌کند. انگار بچه‌های دیگر توانسته بودند با هم دوست شوند و به شکل گروهی بازی کنند اما پسر من تردید داشت وارد حلقه دوستی آنها بشود. نگران شدم. آیا فرزندم نمی‌تواند دوست پیدا کند؟ آیا رشد اجتماعی او مختل است؟ چه چیزی در او احساس ناخوشایندی ایجاد کرده است که نمی‌خواهد برای دوستی با بچه‌های دیگر پیش‌قدم شود؟

 

رشد اجتماعی در سال‌های پیش‌دبستانی، سنگ‌بنای روابط آینده کودک با همسالان و جامعه است. کودکی که در این سال‌ها نتواند به‌خوبی مهارت دوستی و تنظیم هیجان را بیاموزد، ممکن است در ورود به مدرسه با مشکلاتی چون انزوا، اضطراب یا پرخاشگری مواجه شود. پرسش کلیدی این است:نقش والد در شکل‌گیری و حمایت از رشد اجتماعی کودک پیش‌دبستانی چیست؟

 

• رشد مغز و توانمندی‌های اجتماعی کودک

  زیگل و برایسون در کتاب کودک کامل مغز توضیح می‌دهند که توانایی کودک برای ایجاد روابط اجتماعی سالم، مستقیماً با رشد بخش‌های مختلف مغز او مرتبط است. وقتی والدین با شیوه‌های مناسب از رشد هیجانی کودک حمایت می‌کنند گویی رشد توانمندی‌های ذهنی-شناختی را ارتقا می‌دهند. برای مثال گفتگو درباره هیجانات می‌تواند بخش‌های کلامی مغز را تقویت کند و در تنظیم هیجان به کودک کمک کند.

• والدگری مثبت و انعطاف‌پذیری هیجانی

  سوزان دیوید در کتاب چابکی هیجانی نشان می‌دهد که کودکان زمانی در روابط اجتماعی موفق‌اند که والدین به‌جای سرکوب احساسات، به آن‌ها کمک کنند هیجان‌های خود را نام‌گذاری و مدیریت کنند. بخشی از والدگری مثبت روی همراهی با احساسات کودک، نه انکار یا قضاوت آن‌ها تمرکز دارد.

برخی والدین تصور می‌کنند اعتباربخشی به هیجانات کودک و همراهی با ان به معنای تایید رفتارهای نادرست کودک در زمانی است که درگیر هیجانات ناخوشایند می‌شود. اما وقتی صحبت از اعتباربخشی به احساسات است منظور این است که بدانیم کودک ممکن است در شرایط مختلف هیجانات متفاوتی را تجربه کند. باید این هیجان را بپذیریم، نه اینکه آن را سرکوب کنیم یا نادیده بگیریم.

 

• پیش‌بینی موفقیت اجتماعی آینده

  پاول تاف در کتاب چگونه کودکان موفق می‌شوند تأکید می‌کند که مهارت‌هایی مانند پشتکار، همدلی و توانایی کار گروهی ـ که در خانه پایه‌گذاری می‌شوند ـ بیش از IQ در موفقیت اجتماعی و تحصیلی آینده اثرگذارند. به این دلیل است که والدین باید برای آموزش این مهارت‌ها تلاش کنند.

• احترام متقابل در والدگری

  یسپر یول در کودک شایسته شما  بیان می‌کند که والد باید کودک را به‌عنوان فردی با کرامت انسانی بپذیرد. این نگرش باعث می‌شود کودک حس ارزشمندی پیدا کند و راحت‌تر وارد روابط برابر با همسالان شود. از طرفی وقتی کرامت کودک در خانواده حفظ شود، تلاش خواهد کرد انواع روابط و مهارت‌های مرتبط با ارتباط را در محیط خانه تمرین کند.

• اهمیت محیط اجتماعی غنی

  ماریا مونته‌سوری در اصول روش مونته‌سوری بر تجربه عملی و تعامل آزاد کودک با همسالان تأکید دارد. وقتی والدین فرصت‌های اجتماعی واقعی (بازی گروهی، همکاری، مشارکت در کارهای ساده) فراهم می‌کنند، مهارت‌های اجتماعی کودک شکوفا می‌شود.

  هم چنین بخوانید  بهترین روش برخورد والدین و مربیان با پرخاشگری کودک ۵ و ۶ ساله چیست؟

 پیشنهادهای کاربردی برای والدین و مربیان :

ایجاد فرصت‌های اجتماعی کنترل‌شده

والدین می‌توانند فرزند را به جمع‌های کوچک دوستانه (مثلاً پارک یا بازی‌های خانگی با ۲-۳ کودک) ببرند. در این موقعیت‌ها کودک فرصت دارد مهارت‌های خود را تمرین کند و بهترین شیوه‌های تعامل با سایر کودکان را پیدا کند. بدیهی است که نظارت بر ایمنی شرایط لازم است اما بهتر است در روابط کودک با همسالان تا حدی که آسیب جدی وارد نشود مداخله نکنیم. در صورتی که کودک نیاز به کمک داشت می‌توانیم ضمن حمایت از او به او فرصت دهیم تا خودش راه حلی برای رفع مشکل پیدا کند.

الگوی دوستی باشید

وقتی والدین روابط دوستانه و محترمانه با دیگران دارند، کودک آن را تقلید می‌کند. کودکان شاهد تعاملات ما با دیگران هستند و در آینده در ورابطشان رفتارهای ما را تقلید خواهند کرد.

تمرین گفت‌وگو و رعایت نوبت در خانه

بازی‌هایی مثل «نوبت من – نوبت تو» به کودک یاد می‌دهد صبر و همکاری را تمرین کند. این مهارتها به کودک کمک می‌کند تا در روابط اجتماعی با کودکان دیگر کمتر دچار چالش شود.

تقویت رشد هیجانی

با پرسش‌های ساده مثل «الان چه احساسی داری؟» یا «فکر می‌کنی دوستت چه احساسی دارد؟» به کودک کمک کنید تا هیجانش را به کلمه دربیاورد و نسبت به احساس طرف مقابلش حساس باشد. هر دو این مهارتها به تقویت تنظیم هیجان و همدلی کودک کمک می کند.

مدیریت استفاده از فناوری

محدودکردن زمان نمایشگر و جایگزینی آن با بازی‌های اجتماعی و خانوادگی از راهکارهای موثر برای ارتقا رشد اجتماعی کودک است. کودکی که مدام با ابزارهای دیجیتال و فضای مجازی درگیر باشد، مثل کودکی است که در یک حباب زندگی می‌کند و ممکن است نتواند مهارت کافی برای تعامل با انسانها را بیاموزد.

تشویق تلاش، نه فقط نتیجه

به‌جای تمرکز بر «بردن یا باختن»، تلاش کودک در تعامل و همکاری را تحسین کنید. ممکن است به رغم تلاش زیاد کودک نتواند روابط دوستی را آنطور که می‌خواهد شکل دهد. به او دلگرمی بدهید، تلاشش را تحسین کنید و بعد به دنبال نقاط ضعف و رفتارهای آسیب‌زننده بگردید.

بازی‌های گروهی ساده

مثل پازل گروهی، توپ‌بازی نوبتی یا ساختن برج با لگو که صبر و همکاری را تقویت می‌کند، به کودک کمک می‌کند تا تعامل با دیگران و انجام یک پروژه گروهی را تمرین کند.

قصه‌گویی تعاملی

انتخاب داستان‌هایی با موضوع دوستی و پرسش درباره رفتار شخصیت‌ها به کودک کمک می کند تا درباره روابط در موقعیت های مختلف فکر کند و حتی درباره بهترین رفتار بحث کند.

گفت‌وگوی روزانه

پرسش از کودک درباره احساسات و روابط دوستانه در پایان هر روز می‌تواند تمرین خوبی برای ارزیابی رفتارهای مختلف کودک در طول روز باشد.

مشارکت در کارهای کوچک

جمع کردن اسباب‌بازی‌ها یا کمک به چیدن میز یا انجام هر پروژه گروهی دیگر به کودک فرصت می‌دهد تا برای برقراری رابطه بهتر تلاش کند و به مرور بیاموزد وقتی در یک کار گروهی با دیگران به توافق نرسید چه اقداماتی می‌تواند انجام دهد.

 

جمع‌بندی

رشد اجتماعی کودک پیش‌دبستانی نتیجه تجربه‌های هیجانی، فرصت‌های اجتماعی و کیفیت والدگری است. والدینی که با والدگری مطلوب از کودک حمایت می‌کنند، در واقع پایه‌های مهارت دوستی، همدلی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را می‌سازند. هر تعامل کوچک، هر بازی گروهی و هر گفت‌وگوی هیجانی، آجری در بنای آینده اجتماعی کودک است. پرسش پایانی برای والدین: امروز چه فرصتی می‌توانید فراهم کنید تا فرزندتان در کنار دیگران، دوستی و همکاری را تمرین کند؟

 

 منابع

• Bryson, T., & Siegel, D. J. (2012). The Whole-Brain Child. Delacorte Press.
• David, S. (2016). Emotional Agility. Penguin.
• Juul, J. (2001). Your Competent Child. Farrar, Straus and Giroux.
• Montessori, M. (1964). The Montessori Method. Schocken Books.
• Tough, P. (2012). How Children Succeed. Houghton Mifflin Harcourt.
• کریمی، ی(.۱۳۹7). رشد و تکامل اجتماعی کودک. انتشارات سمت.
• منشی طوسی، ب.( ۱۳۹۴) روان‌شناسی رشد: از کودکی تا نوجوانی. انتشارات دانشگاه پیام نور.
• حیدری،(۱۳۹۸). مهارت‌های زندگی برای کودکان پیش‌دبستانی. انتشارات آوای نور.
• یوسفی، ف1392 ) ارتباط والد-کودک و تأثیر آن بر رشد اجتماعی. فصلنامه روان‌شناسی تربیتی.

• احمدی، ف. (۱۳۹۸). رشد اجتماعی کودک: مبانی و رویکردها. تهران: انتشارات سمت.
• مرادی، ن. (۱۴۰۰). مهارت‌های اجتماعی در کودکان پیش‌دبستانی. مشهد: نشر آستان قدس.
• شکوهی یکتا، م. (۱۳۹۷). روان‌شناسی رشد (جلد دوم: کودکی). تهران: انتشارات بعثت.
• شریفی درآمدی، د. (۱۳۹۵). روان‌شناسی رشد کودک و نوجوان. تهران: ویرایش.