یک صبح پاییزی را تصور کن: دانش‌آموزی که خودش برنامهٔ روزش را چک می‌کند، به‌موقع در صف حاضر می‌شود و اگر اشتباهی رخ دهد، به‌جای سرزنش دیگران یا بهانه تراشی، مسئله را توضیح می‌دهد، در صورت نیاز عذرخواهی و راه جبران پیشنهاد می‌کند. این نشانه‌های ساده، ریشه در مهارتی کلیدی دارد؛ مهارتی به نام مسئولیت‌پذیری که بر زندگی فردی، کار و اخلاق حرفه‌ای، عزت‌نفس، و حتی تعهد اجتماعی اثر می‌گذارد. ما در آکادمی علوم و تحقیقات کودک بنیاد سلاله، باور داریم که مسئولیت‌پذیری مهارتی است که باید از همان کودکی آموزش داده شود. این مقاله با تحلیل علمی و منابع معتبر، راهکارهایی برای تقویت این مهارت در کودکان ارایه می‌دهد.
از مقدمه تا تحلیل: چارچوب شواهد:
تحقیقات زیادی در زمینه مسئولیت‌پذیری در افراد مختلف از جمله کودکان انجام شده است که هر کدام می‌توانند به ما در آموزش بهتر این مهارت به کودکان یاری رسانند. نظریه خودمختاری که توسط رایان و دسی (۲۰۲۰) ارایه شده است می‌گوید وقتی نیازهای «خودمختاری، شایستگی و ارتباط» برآورده شوند، انگیزهٔ درونی و پذیرشِ مسئولیت افزایش می‌یابد. این به آن معناست که در صورتی می توانیم این مهارت را در کودک توسعه دهیم که فرصت انتخاب و احساس شایستگی و توانمندی را در وی بالا برده باشیم.
از طرفی بندورا (۱۹۹۷) مطرح می‌کند کودکی که تجربهٔ موفقِ انجامِ تعهدات متناسب با سنش را دارد، در آینده در نقش‌های پیچیده‌تر نیز پاسخ‌گو خواهد بود. پس باید مراقب باشیم زمانی که می‌خواهیم مسئولیتی را بر دوش کودک بگذاریم حتما توانمندی‌های او را بشناسیم و مانع ایجاد حس ناکامی در وی گردیم.
اسمیت و همکاران (۲۰۲۰) و شانک و دی‌بندتو (۲۰۲۰) در تحقیقات نظام‌مند خود در حیطه مسئولیت اجتماعی و پژوهش‌های انگیزشی در سطح مدارس و جامعه به این نتیجه رسیده‌اند که نقش‌های واقعی و معنادار بهترین بستر برای نهادینه‌سازی رفتار مسئولانه‌اند. پس بهتر است تلاش کنیم که مسئولیت‌هایی در زندگی واقعی به کودکان بسپاریم، نه اینکه به صورت نمادین و نمایشی کارهایی از آنها بخواهیم.
و در نهایت برخی کتابها مرجع مثل کتاب کودک خودانگیخته (۲۰۱۸)، شواهد عصب-روان‌شناختی و تربیتیِ ارزشمندی دربارهٔ «واگذاری کنترل سازنده به کودک» برای رشد مسئولیت ارائه می‌دهد. در منابع بومی، راهنمای مهارت‌های زندگی دوره ابتدایی (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۹۶) چارچوب عملی هماهنگ با مدرسه و خانواده پیشنهاد می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم علاقه‌مندان در این حیطه حتما به سراغ این منابع بروند.
مسئولیت‌پذیری در زندگیِ فردی
چرا مهم است؟
مسئولیت‌پذیری با خودانضباطی، عزت‌نفس و خودکارآمدی هم‌بسته است. هر بار که کودک کاری را «تا انتها» پیش می‌برد، پیام پنهانِ «می‌توانم اثر بگذارم» را به خودش می‌فرستد (بندورا،۱۹۹۷). این تجربهٔ تسلط، بذر تصمیم‌گیری مستقل در نوجوانی و بزرگسالی است.
اقدامات عملی موثر چیست؟
- مسئولیت‌های متناسب با سن (آماده‌سازی وسایل شخصی، مدیریت زمان کوتاه مطالعه) بر عهده کودکان بگذارید.
- ارایه بازخورد توصیفی به‌جای برچسب‌گذاری («دیدم امروز خودت چک‌لیست را مرور کردی…»)به طور کلی اثرگذارتر است. این امر در تشویق هم موردتایید است.
- دادن فرصت تجربهٔ پیامدهای طبیعی (نه تنبیه، نه انجامِ کار به‌جای کودک) مراقب باشیم اگر بیش از حد تلاش کنیم آسیب‌ها و موانع ار از سر راه کودک برداریم، یعنی به اصطلاح والدین هلیکوپتری و از آن بدتر والدین برف‌روب باشیم، این فرصت را از کودک می‌گیریم.
مسئولیت‌پذیری در کار و اخلاق حرفه‌ای
چرا مهم است؟
ریشه‌های رفتار حرفه‌ایِ آینده، در تجربه‌های مسئولیتِ امروزِ کودک قرار دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد نقش‌های واقعی مدرسه‌ای (تحویل به‌موقع، تقسیم کار گروهی، گزارش‌دهی) پیش‌بینی‌کنندهٔ پایبندی به استانداردهای شغلی در آینده‌اند (Schunk & DiBenedetto, 2020; Smith et al., 2020).
اقدامات عملی موثر چیست؟
- نقش‌های چرخشی در کلاس (هماهنگ‌کنندهٔ پروژه، مسئول مواد آموزشی): در هر کلاس مسئولیت های مختلفی وجود دارد که می‌توان به صورت چرخشی برعهده دانش آموزان مختلف گذاشت.
- تمرین «قولِ قابل‌سنجش» (چه کاری، تا چه زمانی، با چه معیار تحویل؟): از پذیرش تعهدات کلی و بدون زمان مشخص اجتناب کنید و از دانش‌آموز بخواهید حتما به طور دقیق بگوید کار را تا چه زمان و به چه شکل تحویل می‌دهد. این اقدام احتمال بهانه‌تراشی‌های بعدی را کاهش می‌دهد. همچنین می‌توانید پیش از شروع کار از کودک بخواهید موانع احتمالی را شناسایی کند و با شما برای حل آنها برنامه‌ریزی کند.
- بازتاب اخلاق حرفه‌ای در گفت‌وگوی کلاسی (مسئولیت، صداقت، احترام به زمان): کودک می‌تواند باورها و یافته‌های خود را با دوستانش در میان بگذارد.
مسئولیت‌پذیری و افزایش اعتماد به نفس
وقتی کودک «کارِ خودش» را انجام می‌دهد و نتیجه می‌گیرد، عزت‌نفس از مسیر تجربهٔ واقعی رشد می‌کند نه صرفاً از تمجیدهای بیرونی (Ryan & Deci, 2020). مسئولیت‌پذیریِ مبتنی بر انتخاب، احساس کفایت را تقویت می‌کند.
اقدامات عملی موثر چیست؟
- طراحی موفقیت‌های کوچکِ پی‌درپی (micro-wins).: به این معنا که موقعیت‌هایی را ایجاد کنیم که در آن کودک به موفقیت‌های مختلف دست یابد.
- عادی‌سازیِ اشتباه به‌عنوان بخشی از یادگیری؛ مرور «چه آموختم؟».
- مشارکت دادن کودک در انتخابِ مسیر انجام کار (اصل خودمختاری).
مسئولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی؛ از فردی تا جمعی
مسئولیت‌پذیری اگر فقط فردی بماند، ناپایدار است. کودکی که «اثرِ رفتار خود بر دیگران» را می‌بیند، به مرحلهٔ تعهد اجتماعی می‌رسد: مراقبت از محیط، رعایت حقِ صف، دقت در امانت‌داری (Smith et al., 2020).
اقدامات عملی موثر چیست؟
- پروژه‌های کلاس‌ـ‌محور با مخاطب واقعی (کتابخانهٔ کلاس، رویداد مدرسه، دیوارمهربانی).
- گزارش‌دهیِ دوره‌ای و گفت‌وگو دربارهٔ اثر اجتماعیِ نتایج.
- پیوند خانه و مدرسه: انعکاس پروژه‌ها در خانواده (عکس، توضیح، چک‌لیست).
نمونهٔ مدرسه‌ایِ بومی
نتایج این مطالعات پیش از این در یک مدرسه به اجرا درآمده است که نتیجه در ادامه به شما ارایه می‌گردد:
طرح «همیاران محیط‌زیست دانش‌آموزی»، تهران )۱۳۹۹(
در چند مدرسهٔ ابتدایی تهران، گروه‌های دانش‌آموزی مسئولیت‌هایی چون مراقبت از فضای سبز، تفکیک پسماند و گزارش هفتگیِ وضعیت را بر عهده گرفتند (گزارش سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی).
نتایج مشاهده‌شده:
- افزایش آگاهی زیست‌محیطی و مشارکت داوطلبانه،
- کاهش زباله‌ریزی در محوطه،
- رشد حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی.
نکتهٔ کلیدی: نقش‌های واقعی + بازخورد مستمر + پیوند خانه و مدرسه → نهادینه‌شدن رفتار مسئولانه.
جمع‌بندی
تقویت مسئولیت‌پذیری، فقط «یک مهارت» نیست؛ زیرساختی برای زندگی شخصی، حرفه‌ای و اجتماعی است. وقتی مدرسه و خانواده مسئولیت‌های واقعی، حقِ انتخاب، و بازخورد توصیفی فراهم می‌کنند، کودک از تجربه‌های کوچکِ امروز، شخصیتِ منسجمِ فردا را می‌سازد—شخصیتی که در کار، اخلاق حرفه‌ای و جامعه پاسخ‌گو و قابل اعتماد است.
منابع (APA)
- Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York, NY: W. H. Freeman.
- Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2020). Intrinsic and extrinsic motivation from a self-determination theory perspective: Definitions, theory, practices, and future directions. Contemporary Educational Psychology, 61, 101830. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2020.101830
- Schunk, D. H., & DiBenedetto, M. K. (2020). Motivation and social-emotional learning: Theory, research, and practice. Contemporary Educational Psychology, 60, 101823. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2019.101823
- Smith, L., Leonard, P., & Hill, M. (2020). Social responsibility education in schools: A systematic review. Educational Research Review, 29, 100334. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2020.100334
- Stixrud, W. R., & Johnson, N. (2018). The Self-Driven Child: The science and sense of giving your kids more control over their lives. New York, NY: Viking.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (۱۳۹۶). راهنمای مهارت‌های زندگی دوره ابتدایی. تهران: وزارت آموزش و پرورش.