پرخاشگری در کودکان ۵ و ۶ ساله موضوعی رایج ولی نگران‌کننده برای والدین و مربیان است. گرچه این برخورد برای والدین بسیار ناخوشایند است و تقریبا همه والدین به دنبال راهی هستند تا از بروز این رفتار در کودکان پیشگیری کنند، اما متاسفانه شواهد نشان می‌دهد در بسیاری مواقع موفق نبوده‌اند. در واقع به نظر می‌رسد راهکارهای موثر کمی بریا جلوگیری از این رفتار مورداستفاده قرار گرفته است. موضوع این مقاله آکادمی علوم و تحقیقات بنیاد سلاله بررسی علل زیربنایی بروز این رفتار و در نهایت ارایه راهکارهایی برای پیشگیری از بروز آن است.
شناخت ریشه‌ها (علت پرخاشگری کودک 5 یا 6 ساله)، نقش عوامل جسمی مانند کمبود ویتامین (کمبود چه ویتامینی باعث پرخاشگری در کودکان می شود)، و آگاهی از پیامدها (نتیجه پرخاشگری در کودکان) شرط لازم برای انتخاب روش برخورد موثر است. امیدواریم این مقاله بتواند در ایجاد محیط‌های آرامتر در خانواده گام موثری بردارد.
علت‌های شایع پرخاشگری در کودکان ۵ و ۶ ساله
۱. مشکلات رشد مهارت‌های هیجانی و گفتاری: کودکانی که هنوز توانایی بیان نیاز یا احساساتشان را ندارند، اغلب از رفتار پرخاشگرانه استفاده می‌کنند تا نیازشان را نشان دهند.
۲. یادگیری رفتار از محیط: مشاهده‌ی پرخاشگری در خانه یا تلویزیون می‌تواند الگو شود؛ همچنین پاسخ‌های ناسازگار والدین (مثل تنبیه بیش از حد یا واکنش هیجانی) این رفتار را تقویت می‌کند.
۳. عوامل روانی یا اجتماعی: اضطراب، ترس، حس شکست یا رقابت در مدرسه یا مهدکودک می‌تواند به رفتارهای تهاجمی بینجامد. همچنین بعضی کودکان با هدف جلب‌توجه یا دفاع از خود پرخاشگری می‌کنند.
۴. علل زیستی یا طبی: بعضی عوامل عصبی-تکاملی یا کمبودهای تغذیه‌ای ممکن است پرخاشگری را تشدید کند — اینجا بررسی و رد یا تایید این امر توسط پزشک اهمیت دارد. لازم است کودک متخصص در صورت نیاز بررسی‌ها را انجام دهد و مکمل‌ها را تجویز نماید. مصرف خودسرانه مکمل‌ها می‌تواند نتیجه نامطلوبی در پی داشته باشد. علاوه بر این مشکلات خواب هم می تواند زمینه‌ساز بروز رفتارهای پرخاشگرانه شود. وقتی کودک خواب مطلوبی ندارد توان کافی برای تنظیم هیجان ندارد و هیجان‌های شدید می تواند به شکل رفتارهای پرخاشگرانه بروز کند.
کمبود چه ویتامینی باعث پرخاشگری در کودکان می‌شود؟
تحقیقات و مقالات معتبر نقش برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی را در تنظیم خلق و خو و عملکرد عصبی ثابت کرده‌اند. مطالعات ارتباط بین کمبود ویتامین B12 و مشکلات رفتار و تمرکز در کودکان گزارش کرده‌اند؛ همچنین کمبود ویتامین D در برخی پژوهش‌ها با افزایش اختلالات خلقی و رفتار پرخاشگرانه مرتبط دانسته شده است. ترکیب ویتامین‌های گروه B، منیزیم و ویتامین B6 نیز در بعضی منابع به تنظیم موفق هیجان و کنترل رفتار مرتبط دانسته شده است؛ با این حال تشخیص دقیق و تجویز مکمل باید توسط پزشک و بر اساس آزمایش صورت گیرد تا از مصرف بی‌مورد جلوگیری شود.
عوارض پرخاشگری در کودکان (کوتاه‌مدت و بلندمدت)
- کاهش کیفیت روابط همسالان و طرد اجتماعی؛
- اثر منفی بر یادگیری و تمرکز در مدرسه؛
- افزایش خطر مشکلات رفتاری پایدار در سنین بالاتر؛
- کاهش عزت‌نفس و ایجاد اضطراب یا افسردگی در برخی موارد.
واکنش‌های تهاجمی تکرارشونده اگر اصلاح نشوند، می‌توانند به الگوهای ثابت رفتاری منفی تبدیل شوند، بنابراین مداخله زودهنگام ضروری است.
بهترین روش برخورد والدین و مربیان — گام‌به‌گام و عملی
آرام بمانید؛ خودتان بهترین الگو برای تنظیم هیجانات و مدیریت رفتار باشید.
واکنش آرام و کنترل‌شده والد یا مربی اغلب رفتار کودک را سریع‌تر خاموش می‌کند تا داد و فریاد یا تنبیه شدید. به کودک بگویید «می‌فهمم عصبانی هستی، اما زدن/گاز گرفتن راه درست نیست». پیشنهاد می‌کنیم در این مرحله کودک را با سوالات ساده و متناسب با سن به سمت خودارزیابی سوق دهید. مثلا به او بگویید:«کاملا متوجه شدم ناراحت شدی. اما به نظرت اگر دوستت را گاز بگیری کار درستی است؟ به نظرت چه کار می‌توانی بکنی که هم اسباب‌بازی را داشته باشی هم دوستت ناراحت نشود؟». مشارکت دادن کودک در انتخاب تصمیم می تواند انگیزه او را برای اجرایی کردن پیشنهاد بالا ببرد. از طرفی نباید عنصر همدلی را در ابتدای صحبت از یاد ببریم. با این کار به کودک در پیدا و عملی کردن راه موثر کمک بیشتری کرده‌ایم.
اسم احساسات را به کودک یاد بدهید
به کودک کمک کنید احساسش را با کلمه‌ها بیان کند: «تو الآن خیلی عصبانی/ناامید هستی». آموزش نامگذاری احساسات یکی از پایه‌های تنظیم هیجان است. وقتی کودک تلاش می‌کند نام هیجانات را بگوید در واقع بخش‌های مرتبط با فعالیت‌های شناختی را در مغزش بیشتر تحریک می‌کند و احتمال برپز رفتارهایی را که صرفا براساس هیجانات است کم می‌کند.
قوانین ساده و پیامدهای مشخص تعیین کنید
قوانین کوتاه و روشن (مثلاً «زَدن ممنوع است») و پیامدهای طبیعی (مثلا بعد از زدن دوستت دیگر دوست ندارد با تو بازی کند)و پیامدهای مصنوعی (حذف یک امتیاز یا زمانِ وقفه برای ۲–۵ دقیقه) داشته باشید؛ پیامدها باید بلافاصله و آرام اجرا شوند. توجه داشته باشید اگر پیامدها به شکل تنبیه در بیاید نتیجه چندان موثری ندارد. تنبیه از رفتارهای مخرب رابطه است و می‌تواند باعث شود والدین به آنچه می‌خواهند در طولانی‌مدت نرسند. بهتر است اگر پیامدی تعیین می‌شود ترجیحا پیامدهای طبیعی رفتار کودک باشد. در نظر داشته باشید برخی والدین به دلیل مهربانی نمی توانند تحمل کنند که فرزندانشان با نتایج دردناک انتخاب‌هایشان مواجه شوند. بدیهی است که هیچ مادری دوست ندارد سختی کشیدن فرزندش را ببیند اما بهتر است به خاطر داشته باشیم اگر کودک با این پیامدها مواجه نشود ممکن است به رفتارهای نادرست خود ادامه دهد. متاسفانه دیگران و دنیای بزرگترها (که منتظر ورود کودک شماست) به اندازه شما دلسوز نیست و ممکن است عواقب سنگین‌تری را به فرزندتان تحمیل کند.
مهارت حل مسئله و جایگزین‌های رفتاری را با کودکتان تمرین کنید.
بازی‌درمانی، داستان‌گویی یا نقش‌آفرینی کمک می‌کند کودک راه‌های دیگری برای حل مشکل بیاموزد (مثلاً درخواست کمک، استفاده از کلمات یا- رفتن به گوشهٔ آرام در زمانی که دچار هیجان خشم شده است). در نظر داشته باشید هیجان‌های ما جز جدایی‌ناپذیر شخصیت انسانی ما هستند. ما نمی‌توانیم از کودک بخواهیم خشم خود را سرکوب کند یا نادیده بگیرد؛ همان‌طور که این واکنش در مقابل هیجانات دیگر هم درست نیست. ما می‌توانیم به او بیاموزیم که بهترین کار در زمانی که این هیجانات سراغم می‌آیند چیست و چطور می‌توانم در ان لحظه بهترین اقدام را انجام دهم.
تقویت رفتارهای مثبت
هر بار که کودک رفتار آرام یا مناسب نشان داد، فوراً بازخورد مثبت بدهید (تشویق کلامی، برچسب مثبت). تقویت مثبت بسیار موثرتر از تنبیه صرف است. با اینحال باید در نظر داشت تشویق و جایزه دادن می‌تواند سبب شود کودک انگیزه درونی خود را از دست بدهد و مدام دنبال دریافت پاداش در قبال کارهای خوب و درستش باشد. گرچه تشویق به عنوان چاشنی می‌تواند تا حدودی در کودک احساس دلگرمی ایجاد کند و رفتار مناسب را تقویت کند اما باید در نظر داشت اگر از حد بگذرد و شیوه نامناسبی داشته باشد می تواند اثر مخرب داشته باشد.
ارزیابی متخصص در صورت تکرار یا شدت بالای رفتار
اگر پرخاشگری شدید، مکرر یا همراه با کاهش عملکرد تحصیلی/اجتماعی است، معاینهٔ پزشکی و ارزیابی روانشناختی لازم است — شامل بررسی تغذیه (سطوح ویتامین‌ها/آهن/منیزیم) و اختلالات احتمالی رفتاری که نیاز به مداخله دارد. اما در نظر داشته باشید در بسیاری از موارد رفتتارهای نادرست کودکان نتیجه دلسردی و ناکامی آنهاست. لطفا پیش از آنکه به کودک خود برچسب اختلال رفتاری یا روانشناختی بزنید همه رفتراهای خود را به دقت بررسی کنید و تلاش کنید از میزان دلسردی و ناکامی او بکاهید. کلید حل مشکل در بسیاری از موارد چالش‌برانگیز در کودکان، تغییر رفتار والدین است.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی
پرخاشگری در ۵ و ۶ ساله‌ها اغلب ترکیبی از عوامل رشدی، محیطی و گاه جسمی است. برخوردی که هم‌زمان آرام، آموزشی و منظم باشد و در صورت نیاز با بررسی پزشکی همراه گردد، بهترین نتیجه را دارد. والدین و مربیان با به‌کارگیری روش‌های تنظیم هیجان، آموزش نامگذاری احساسات، تقویت مثبت و تعیین پیامدهای مشخص می‌توانند نقش مهمی در کاهش و اصلاح این رفتار ایفا کنند.
منابع
- نورولند / کودک‌سان — «پرخاشگری و لجبازی در کودکان ۵–۶–۷ ساله»
- آزنیک — «بررسی نقش کمبود ویتامین‌ها در رفتار کودکان (B₁₂)»
- نوروسافاری — «ارتباط کمبود ویتامین D با اختلالات خلقی و پرخاشگری»
- دکترتو — «مقالات و راهکارهای بالینی درباره پرخاشگری کودکان»
- Pediatric Research: “Effects of Vitamin D Deficiency on Behavior in Children”
- Journal of Child Psychology and Psychiatry: “Role of Vitamin B₁₂ in Child Behavioral Disorders”
- Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry: “Management of Aggressive Behavior in Early Childhood”