مقدمه:
در سال‌های اخیر، والدین و مربیان بیش از پیش به اهمیت آموزش مهارت‌های هیجانی به کودکان پی برده‌اند. اما یکی از کلیدی‌ترین این مهارت‌ها، «تنظیم هیجان» است؛ مهارتی که کودکان را قادر می‌سازد با موقعیت‌های چالش‌برانگیز و هیجانات شدید خود به شیوه‌ای سالم مواجه شوند. این مقاله که توسط آکادمی علوم وتحقیقات کودک بنیاد سلاله تنظیم شده به زبانی ساده و کاربردی به شما آموزش می‌دهد چطور این مهارت حیاتی را با روش‌هایی اثربخش به کودکان منتقل کنید.
تنظیم هیجان چیست و چرا مهم است؟
تنظیم هیجان به معنای توانایی شناسایی، درک و تعامل با هیجانات به شیوه‌ای سالم است. کودکی که بتواند خشم، ناامیدی، اضطراب یا هیجان‌های شدید خود را تنظیم کند، در روابط اجتماعی، عملکرد تحصیلی و سلامت روان خود موفق‌تر خواهد بود. فقدان این مهارت ممکن است منجر به پرخاشگری، انزوا یا اضطراب مزمن شود.
به خاطر داشته باشیم تنظیم هیجان به معنای دیدن و درک هیجانات، و نه سرکوب آنهاست. هیجانات یکی از ابعاد مهم وجود ما انسان‌هاست و به‌عنوان پیام‌رسان به ما یاری می‌رساند. سرکوب هیجان به معنای خاموش کردن این پیام‌رسان است و ممکن است ما را با عواقبی مواجه کند. از دیگر سو باید در نظر داشت شنیدن صدای پیام‌رسان و دیدن آن به معنای عمل به فرامین او نیست. بلکه یعد از دیدن هیجانات و تنظیم آنها می‌توانیم با کمک خرد به بهترین راهکار برای مقابله با شرایط تنش‌زا دست یابیم.
راهکار اول: مدل‌سازی توسط والدین
کودکان بیشتر از آنکه از گفتار بیاموزند، از رفتار یاد می‌گیرند. اگر شما به عنوان والد، هنگام عصبانیت بتوانید خود را آرام کنید و احساس‌تان را بیان کنید، کودک نیز می‌آموزد که چگونه همین کار را انجام دهد.
تمرین پیشنهادی:
- در حضور کودک احساس خود را با جملاتی مثل «الان ناراحتم چون…» بیان کنید.
- سپس یک رفتار تنظیم‌کننده را انجام دهید، مثلاً چند نفس عمیق بکشید یا قدم بزنید.
راهکار دوم: استفاده از تکنیک «توقف کن. فکر کن»
این تکنیک به کودک می‌آموزد که هنگام تجربه هیجانات شدید، قبل از واکنش دادن، یک لحظه توقف و فکر کند چه رفتاری مناسب است. در این حالت کودک می‌تواند بعد از فروکش کردن هیجانات شدید به خرد خود دسترسی داشته باشد و بهترین گزینه را برای اقدام انتخاب کند. اگر هیجان آرام نگیرد، می‌تواند در تصمیم‌گیری کودک مداخله کند و او را از رفتار درست دور کند.
بازی پیشنهادی:
- بازی «چراغ راهنمایی»: چراغ قرمز = توقف، چراغ زرد = فکر کن، چراغ سبز = عمل کن. این بازی را با رنگ‌ها و نقاشی اجرا کنید.
مزایا:
- رشد تصمیم‌گیری آگاهانه
- کاهش رفتارهای ناگهانی یا پرخاشگرانه
راهکار سوم: آموزش تکنیک‌های تنفسی
نفس عمیق یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین روش‌ها برای تنظیم هیجانات شدید است.
تمرین پیشنهادی:
- بازی «شمع و بادکنک»: وانمود کنید کودک یک شمع را با دمیدن خاموش می‌کند (بازدم آرام) و سپس یک بادکنک را باد می‌کند (دم عمیق).
- این بازی را روزانه چند بار در حالت بازی انجام دهید تا ملکه ذهن شود.
راهکار چهارم: جعبه ابزار هیجانی بسازید.
همان‌طور که برای تعمیر وسایل به ابزار نیاز داریم، کودک نیز برای تنظیم هیجاناتش به ابزارهایی نیاز دارد. این ابزارها می‌توانند شامل اشیایی باشند که به کودک آرامش می‌دهند.
چگونه بسازیم:
- یک جعبه کوچک تهیه کنید.
- اشیایی مانند توپ استرس، دفتر نقاشی، برچسب احساسات، موسیقی ملایم یا عروسک مورد علاقه کودک را در آن بگذارید.
- زمانی که کودک هیجان شدیدی تجربه می‌کند، جعبه را در اختیارش قرار دهید.
راهکار پنجم: بازتاب هیجانات کودک
یکی از مهم‌ترین مهارت‌های والدگری، بازتاب دادن احساس کودک است. یعنی زمانی که کودک دچار هیجان شدید شد شما آن احساس را به زبان می‌آورید تا کودک بتواند آن را نامگذاری کند.
مثال:
«می‌دونم که الان خیلی ناراحتی چون دوستت اسباب‌بازیتو گرفت. حق داری ناراحت باشی».
این کار باعث می‌شود کودک احساس کند درکش می‌کنید و یاد بگیرد نام و معنای هیجان‌هایش را بهتر بشناسد.
راهکار ششم: داستان‌سرایی و گفت‌وگو درباره هیجان‌ها
داستان‌ها ابزارهایی هستند که کودک را وارد دنیایی از احساسات می‌کنند. با استفاده از داستان‌هایی که شخصیت‌ها احساسات متفاوتی را تجربه می‌کنند، کودک به‌طور غیرمستقیم یاد می‌گیرد چگونه احساساتش را مدیریت کند.
تمرین پیشنهادی:
- پس از خواندن هر داستان، از کودک بپرسید: شخصیت اصلی چه احساسی داشت؟ چرا؟ چطور خودش را آرام کرد؟
نتیجه‌گیری:
آموزش تنظیم هیجان، مانند کاشتن یک نهال در دل کودک است؛ نیازمند توجه، تکرار و محیطی امن. اگر شما به عنوان والد یا مربی، با صبر و آگاهی در این مسیر حرکت کنید، می‌توانید به فرزندتان کمک کنید که فردی آگاه، همدل و تاب‌آور شود.
اگر می‌خواهید با اصول اولیه آموزش هیجانات به کودکان آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله «چگونه به کودک در شناخت احساسات کمک کنیم؟» را نیز مطالعه کنید.