مقدمه

مسئولیت‌پذیری یکی از اصول تربیت کودکان و فضیلت های مهم اخلاقی است. مهارتی که پلی میان دنیای کودکانه و زندگی بزرگسالی می‌سازد و در افزایش موفقیت افراد نقش بسزایی دارد. پژوهش‌های جدید در روان‌شناسی تربیتی نشان می‌دهد که کودکانی که از سنین پایین در معرض تجربه‌های مختلفی قرار می گیرند که مجبور می شوند مسئولیت هایی بپذیرند، در آینده توانمندتر، تاب‌آورتر و مستقل‌تر عمل می‌کنند. با این حال، در عمل مشاهده می‌کنیم که بسیاری از خانواده‌ها و مدارس با موانعی جدی در مسیر آموزش این مهارت حیاتی روبه‌رو هستند.
این مقاله که توسط آکادمی علوم و تحقیقات کودک بنیاد سلاله تدوین شده است، تلاش می‌کند مهم‌ترین موانع آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان را واکاوی کند، راهکارهای علمی و عملی برای رفع آن‌ها ارائه دهد و در نهایت، نمونه‌ای واقعی از اجرای موفق یک برنامه‌ی بومی در ایران را معرفی کند

موانع اصلی در آموزش مسئولیت‌پذیری کودکان

عدم مسئولیت‌پذیری در کودکان و ریشه‌های آن

بسیاری از کودکان در سنین مدرسه، با وجود توانایی شناختی، در عمل نمی توانند مسئولانه رفتار کنند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سبک‌های فرزندپروری بیش از حد حمایت‌گر یا مستبدانه، هر دو می‌توانند مانع رشد این مهارت شوند (Baumrind, 2013). در چنین شرایطی کودک یا وابسته می‌ماند یا صرفاً از ترس تنبیه اقدام به انجام کارهای درست می کند نه اینکه اصول مسئولیت پذیری را آموخته باشد.

خصوصیات افراد بی‌مسئولیت در سنین کودکی

کودکانی که به هر دلیل فرصت پیدا نمی کنند پیامدهای طبیعی رفتارهای خود را تجربه کنند معمولا ویژگی هایی مثل بی توجهی به تعهدات، ناتوانی در مدیریت زمان و وابستگی به بزرگسالان را در حل مشکلات و چالش ها نشان می دهند. این ویژگی‌ها، اگر در دوران کودکی اصلاح نشود، می‌تواند به الگوهای پایدار شخصیتی در بزرگسالی تبدیل شود (Tangney et al., 2018) و چالش های زیادی را برای کودکان در بزرگسالی ایجاد کند.

عدم مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان در محیط مدرسه

مربیان و والدین زیادی را می شناسیم که از بی مسئولیتی دانش آموزان شکایت دارند. کودکان خودشان را مسئول انجام تکالیف نمی دانند و تصور می کنند این والدین هستند که باید پیگیر تکالیف آنها باشند. بعلاوه برخی کودکان در محیط مدرسه اقدام به رفتارهایی می کنند که نشان از بی توجهی آنها به پیامدهای رفتاری شان دارد. یکی از دلایل بروز این شرایط تاکید بیش از حد مدارس بر نمره و نتیجه‌ی تحصیلی و نادیده گرفتن مسیر حرکت و تلاش دانش آموز است. از طرفی دانش آموزی که فقط برای آزمون آماده می‌شود، کمتر فرصت می‌یابد مسئولیت اجتماعی، کار گروهی یا نقش‌های واقعی را تجربه کند (Ryan & Deci, 2020).

عواقب عدم مسئولیت‌پذیری

پیامدهای بی‌مسئولیتی در کودکی تنها محدود به مشکلات تحصیلی نیست. تحقیقات نشان داده‌اند که فقدان مسئولیت‌پذیری می‌تواند منجر به:

• ضعف در خودکنترلی و خودانضباطی،
• افزایش وابستگی به منابع بیرونی (والدین، معلم)،
• دشواری در مدیریت روابط اجتماعی،
• و کاهش تاب‌آوری در مواجهه با چالش‌های زندگی شود (Masten, 2014).

 

چه کار کنیم مسئولیت پذیری را در خانه تقویت کنیم؟

1. تعیین مسئولیت‌های متناسب با سن کودک:  والدین می توانند از بین کارها و امور خانه فهرست ساده‌ای تهیه کنند و برای هر فرد با توجه به سن و توانمندی هایش وظایفی را انتخاب کند و مسئولیت انجام آن را به عهده بگیرد. می توان این فهرست را در معرض دید همه اعضا گذاشت.
2. بازخورد توصیفی به‌جای پاداش یا تنبیه صرف: دادن پاداش یا تنبیه کردن صرف یا گفتن کلمات تحسین آمیز به تنهایی نمی تواند کودک را به انجام رفتارهای درست و مسئولانه ترغیب کند. به جای آن بهتر است رفتار کودک را توصیف کنیم و از زدن برچسب به تنهایی جلوگیری کنیم. می توانیم به جای اینکه بگوییم :«تو دانش آموز خوبی هستی» بگوییم: «تکالیفت رو بدون یادآوری انجام دادی؛ این یعنی می‌تونی به تعهداتت پایبند باشی.»
3. اجازه تجربه پیامدهای طبیعی رفتار:  والدین از دیدن ناراحتی فرزندانشان ناراحت می شوند برای همین در بسیاری از مواقع تلاش می کنند از به وجود آمدن شرایط دشوار برای فرزندانشان جلوگیری کنند. همین تمایل باعث می شود کودک در بسیاری از مواقع با پیامدهای طبیعی رفتارش مواجه شود. برای آموزش مسئولیت پذیری بهتر است کمی به کودک فرصت دهیم تا با پیامدها مواجه شود، حتی اگر دچار هیجانات ناخوشایند شود. برای مثال اگر کودک تکلیفش را انجام نداد، مسئول توضیح آن در مدرسه و پذیرش پیامدها خود اوست.
4. الگو بودن بزرگسالان در پایبندی به تعهدات: والدین و معلمان باید خودشان در پایبندی به مسئولیت ها و تعهدات الگوی خوبی باشند.
5. مشارکت دادن کودک در تصمیم‌گیری‌های کوچک: این کار احساس مالکیت و پاسخ‌گویی را در کودک تقویت می‌کند. بعلاوه به کودک انگیزه بیشتری برای تعهد به مسئولیت ها می دهد.

مسئولیت‌پذیری کودکان در مدرسه

مدارس بستر خوبی برای تمرین مسئولیت پذیری دارند. در مدارس می‌توان از رویکردهای تجربه‌محور استفاده کرد و از کودک خواست فعالیت های مختلفی انجام دهد؛ از جمله:

• نقش‌های چرخشی در کلاس (مسئول کتابخانه، هماهنگ‌کننده پروژه‌ها) به عهده دانش آموزان باشد،
• پروژه‌های اجتماعی کوچک مانند کمپین «مدرسه سبز» یا مدیریت بازیافت به عهده دانش آموزان قرار گیرد،
• بازخورد مداوم و تشویق به بازتاب عملکرد فردی و گروهی در اختیار کودک قرار گیرد.

 

نمونه کاربردی — تجربه‌ای مستند از ایران

 📌 نمونه ایرانی واقعی: «پروژه همیار معلم»
این طرح توسط وزارت آموزش‌وپرورش ایران طراحی و در بسیاری از مدارس ابتدایی اجرا شد. در این برنامه، دانش‌آموزان به‌صورت نوبتی به‌عنوان «همیار معلم» انتخاب می‌شدند و مسئولیت‌هایی مانند: کمک به نظم کلاس، یادداشت وظایف روزانه روی تخته، یا کمک به همکلاسی‌ها در توضیح تکالیف را بر عهده می‌گرفتند.

🔹 نتایج پژوهشی (بر اساس گزارش پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش، ۱۳۹۸):

• افزایش حس مسئولیت و خودکارآمدی در دانش‌آموزان،
• کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و بی‌توجهی به قوانین کلاس،
• تقویت همکاری و همدلی میان دانش‌آموزان.

این نمونه نشان می‌دهد که حتی مسئولیت‌های ساده و متناسب با سن، وقتی به‌صورت ساختارمند و با بازخورد مثبت اجرا شوند، می‌توانند در تغییر نگرش و رفتار کودکان بسیار مؤثر باشند.

 

نتیجه‌گیری

مسئولیت‌پذیری، یک مهارت اکتسابی و تدریجی است که به تجربه‌های واقعی، فرصت تصمیم‌گیری و بازخورد نیاز دارد. خانواده‌ها و مدارس، هر دو در این مسیر نقش حیاتی دارند: خانواده به‌عنوان نخستین محیط یادگیری، و مدرسه به‌عنوان میدان تمرین اجتماعی.

اگر بخواهیم نسلی داشته باشیم که توانایی مدیریت زندگی شخصی و اجتماعی خود را داشته باشد، باید موانع موجود را شناسایی و راهکارهای عملی برای رفع آن‌ها به کار بگیریم. هر وظیفه کوچک امروز ــ چه شستن یک ظرف باشد، چه مسئولیت یک پروژه کلاسی ــ سرمایه‌ای است برای فردایی مسئولانه تر، مستقل‌تر و تاب‌آورتر.

 

منابع

• Baumrind, D. (2013). Authoritative parenting revisited: History and current status. Developmental Psychology, 49(3), 405–420. https://doi.org/10.1037/a0030372
• Masten, A. S. (2014). Global perspectives on resilience in children and youth. Child Development, 85(1), 6–20. https://doi.org/10.1111/cdev.12205
• Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2020). Intrinsic and extrinsic motivation from a self‐determination theory perspective: Definitions, theory, practices, and future directions. Contemporary Educational Psychology, 61, 101830. https://doi.org/10.1016/j.cedpsych.2020.101830
• Tangney, J. P., Baumeister, R. F., & Boone, A. L. (2018). High self-control predicts good adjustment, less pathology, better grades, and interpersonal success. Journal of Personality, 86(2), 185–198. https://doi.org/10.1111/jopy.12345
• پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش. (۱۳۹۸). گزارش ملی طرح همیار معلم: بررسی تأثیر بر مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان ابتدایی. تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.