مقدمه

در روزگاری که کودکان بیش از هر زمان دیگری درگیر صفحه‌نمایش‌ها هستند، بازی‌های حرکتی اهمیت حیاتی پیدا دارند. مربیان امروز نه‌تنها باید به رشد شناختی و عاطفی کودک بیندیشند، بلکه باید «بدن فعال» را به‌عنوان بخشی از یادگیری و رشد متعادل او در نظر بگیرند. کودکِ ۴ تا ۶ ساله جهان را از طریق بازی و حرکت می‌شناسد؛ او با دویدن، پریدن و چرخیدن یاد می‌گیرد، می‌اندیشد و احساسات خود را تنظیم می‌کند. در این مقاله آکادمی علوم و تحقیقات بنیاد سلاله راهکارهای عملی در اختیار مربیان قرار می‌دهد تا به کمک آنها بتوان بدن کودکان را به حرکت و رشد یبشتر واداشت.

 

چقدر وقت گذاشته‌ایم تا از یک بازی ساده مانند عبور از یک مسیر مانع یا تقلید حرکت یک حیوان، هدف آموزشی استخراج کنیم؟ آیا می‌دانیم هر «دویدنی» و هر «پریدنی» می‌تواند فرصتی برای رشدِ توجه، هماهنگیِ چشم و دست، و تقویت اعتمادبه‌نفس باشد؟ این مقاله قرار است به مربیان نشان دهد چگونه با بازی‌های حرکتی ساده، ساختاریافته و خلاقانه می‌توانند رشدِ مهارت‌های درشت را تقویت و فعالیت مهدکودک را هدفمند کنند.

چرا بازی‌های حرکتی مهم هستند؟

• زیربنای توسعه‌ی چندجانبه: رشد حرکتی در سال‌های پیش‌دبستانی زیربنای رشد شناختی، هیجانی و اجتماعی است. حرکت به کودکان کمک می‌کند تا الگوهای ادراکی و شناختی جدید بسازند و مهارت‌های زبانی و اجتماعی خود را در تعامل با همسالان توسعه دهند.
• تقویت مهارت‌های درشت و یکپارچگی حسی-حرکتی: در بازه زمانی ۴ تا ۶ سال مهارت‌های درشت (مانند دویدن، پریدن، تعادل، پرتاب و دریافت) اهمیت زیادی دارند. فرصت‌های مکرر برای بازی بدنی باعث تقویت مسیرهای عصبی مربوط به هماهنگی و کنترل حرکتی می‌شود.
• تأثیر بر سلامت روان و رفتار: بازی‌های بدنی به تنظیم هیجان، کاهش اضطراب و افزایش تعاملات اجتماعی کمک می‌کنند؛ کودکانی که فرصت کافی برای فعالیت بدنی منظم دارند، معمولاً در کنترل تکانه و مشارکت گروهی عملکرد بهتری نشان می‌دهند.
• یادگیری از طریق عمل: مطابق نظریه‌های یادگیری کنش‌محور (ویگوتسکی و پیاژه)، تجربه‌ی بدنی به کودک امکان می‌دهد مفاهیم انتزاعی را از طریق کنش ملموس بفهمد — مثلاً مفهوم «سریع» و «کند» در قالب دویدن و راه رفتن ملموس می‌شود.

-چقدر پای گوشی و کامپیوتر می‌نشینی؟ -چقدر تلویزیون می‌بینی؟ این جملات آشنای مادران در این روزهاست. بازار این قبیل بازی‌های بی‌حرکت که داغ بود، کرونا هم انشش را تندتر کرد. کاش به جای توبیخ کودک کمی به این حقیقت فکر کنیم که بازی نیاز اولیه و مهم کودک است. همان‌طور که آب و غذا و خواب لازم است. وقتی من فرصت و فضای کافی برای بازی‌های حرکتی در اختیار فرزندم قرار ندهم بدیهی خواهد بود که او برای رفع این نیاز اساسی سراغ فعالیت‌های بی‌تحرک خواهد رفت.

 

اهداف آموزشی بازی‌های حرکتی برای مربیان

1. تقویت مهارت‌های درشت: دویدن، پریدن، تعادل، پرتاب و گرفتن.
2. تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف: گرچه بازی‌های حرکتی بیشتر به تقویت مهارت‌های حرکتی درشت می‌پردازد
3. بهبود هماهنگی چشم-دست و چشم-پا.
4. افزایش تواناییِ تنظیم هیجانی و کاهش رفتارهای ناکارآمد: افزایش حرکت‌های بدنی می تواند سبب آرامش بیشتر بدن و تنظیم بهتر هیجانات شود.
5. توسعه مهارت‌های اجتماعی: نوبت‌گیری، همکاری و حل مسئله و حتی تلاش برای یک برد گروهی.
6. ادغام مفاهیم آموزشی پایه (حروف، اعداد، رنگ‌ها) با حرکت و ایجاد فرصت برای یادگیری بهتر این مفاهیم به خصوص در کودکانی که سبک یادگیری حرکتی دارند.

 

بازی‌ها و فعالیت‌های پیشنهادی برای مربیان

• مسیر مانع کودکانه (توسعه تعادل و هماهنگی)

مواد: حلقه‌های پلاستیکی، مخروط کوچک، متکا یا تشکچه، طناب کوتاه.
نحوه اجرا: مسیر را با ترتیبِ «راه رفتن روی خط»، «پریدن از حلقه»، «بالا رفتن از روی متکا» و «عبور زیر طناب» مشخص کنید. کودکان در این مسیر به نوبت حرکت می‌کنند.
نکته آموزشی: هر ایستگاه می‌تواند یک کلمه یا حرف داشته باشد — کودک هنگام عبور کلمه را تکرار کند یا نکته مهم آن ایستگاه را بگوید. فقط مراقب باشیم این کار سبب معطل ماندن کودکان دیگر نشود.

• توپ‌رانی تیمی (هماهنگی چشم-پا و کار تیمی)

مواد: توپ سبک پلاستیکی یا فومی، دو مخروط برای دروازه.
نحوه اجرا: کودکان را به دو گروه تقسیم کنید؛ هر گروه باید توپ را با پا از نقطه‌ی شروع تا خط پایان هدایت کند.
تنظیم دشواری: برای تمرکز بر هماهنگی، به جای هدایت مستقیم توپ، از نقاط کوچک برای پیش‌روی استفاده کنید (مثلاً ۵ قدم هر بار).

• رقص‌های تقلیدی (خلاقیت و انعطاف)

مواد: موسیقی شاد، فضای باز یا کلاس.
نحوه اجرا: مربی حرکت یک حیوان یا حرکت را نشان می‌دهد (پرش خرگوش، راه رفتن فیل، چرخش پروانه) و کودکان تقلید می‌کنند. سپس نوبت به کودکان می‌رسد که حرکتِ خود را پیشنهاد دهند.
مزایا: تقویت توازن، ریتم و زبان بدنی.

• بازی «باد و برگ» (کنترل عضلات و تمرکز)

مواد: پارچه یا نوار سبک.
نحوه اجرا: یک کودک نقش «باد» را دارد و با اشاره جهت و شدت را مشخص می‌کند؛ کودک «برگ» باید با حرکات نرم جهت را دنبال کند.
هدف: کنترل سرعت، هماهنگی و توجه به دستورات.

• حروف در حرکت (ادغام زبان و حرکت)

مواد: برچسب‌های حروف یا گچ برای نوشتن روی زمین.
نحوه اجرا: حروف روی زمین چیده می‌شوند؛ مربی حرفی را می‌گوید و کودک باید به آن حرف بپرد یا رویش بایستد.
یادگیری: تقویت حافظه‌ی آوایی و مهارت‌های درشت همزمان.

• ریاضی پرشی (ادغام شمارش و حرکت)

مواد: مربع‌های شماره‌دار روی زمین.
نحوه اجرا: کودک با هر پرش عددها را می‌خواند و ساده‌ترین عملیات جمع را انجام می‌دهد (مثلاً از مربع 2 به 3 می‌پرد و می‌گوید 2+1=3).
هدف: پیوند مفاهیم عددی با تجربه‌ی حرکتی.

• پرتاب و گرفتن هدفمند (دقت و هماهنگی دست)

مواد: حلقه‌های فومی، سبد کوچک یا صندوق.
نحوه اجرا: کودک باید حلقه را به سمت سبد پرتاب کند یا توپ نرم را به سمت دوستش بیندازد و بعد از او بگیرد.
تنظیم: فاصله و اندازه توپ را با توجه به مهارت کودک تغییر دهید.

تنظیم فضا و ایمنی

• بازبینی محیط: قبل از هر فعالیت، محیط را بررسی کنید و از امنیت آن اطمینان حاصل کنید. سطح زمین باید ناصاف نباشد و وسایل ثابت خوب محکم شده باشند. وسایل خطرناک یا لبه‌های تیز آن اطراف نباشند.
• وسایل مناسب سن: از توپ‌ها و حلقه‌های سبک و نرم استفاده کنید تا خطر آسیب کم شود.
• نسبت مربی-کودک: برای فعالیت‌های با ریسک بیشتر، نسبت مربی-کودک را افزایش دهید (مثلاً 1 مربی برای 6 کودک) تا مربی بتواند نظارت بیشتری داشته باشد.
• گرم کردن و سرد کردن: هر جلسه با ۵ دقیقه گرم‌کردن و پایان با آرام‌سازی و تنفس عمیق خاتمه یابد.
• توجه به تفاوت‌های فردی: برخی کودکان ممکن است مشکلات حسی یا حرکتی داشته باشند؛ بازی‌ها را قابل تنظیم نگه دارید و اهداف را فردی‌سازی کنید.

ارزیابی و ثبتِ پیشرفت

• فهرست معیارهای ساده: فهرستی از مهارت‌ها بسازید (دویدن با تعادل، پرش با هر دو پا، گرفتن توپ) و هر ماه یک مرتبه مشاهدات خود را از پیشرفت کودک ثبت کنید. در نظر داشته باشید که هر کودک را با خودش مقایسه کنید.
• نمونه‌برداری و ویدئو کوتاه: با رضایت والدین، ویدئوی کوتاه از اجرای کودک بگیرید تا پیشرفتِ ماهانه قابل مقایسه باشد.
• بازخورد از کودک: از کودکان بخواهید بازی موردعلاقه‌شان را بگویند؛ انگیزه و لذت کلید پایدار ماندن حرکت است.

ادغام با اهداف تربیتی و محتوایی مهد

• بازی‌های حرکتی را به‌عنوان بخشی از برنامه‌ی درسی هفتگی وارد کنید (مثلاً ۳ جلسه کوتاه ۱۵ تا ۲۰ دقیقه‌ای در روز).
• از بازی‌ها برای تقویت مهارت‌های اجتماعی (نوبت‌گیری، همکاری) و مهارت‌های زبانی (نام‌گذاری، دستورالعمل‌پذیری) استفاده کنید.
• با معلمانِ بخش‌های دیگر (زبان، هنر) هماهنگ کنید تا بازی‌ها به اهداف آموزشیِ کلی کلاس پیوند بخورند. می‌توانید از فعالیت‌های حرکتی در پایان و آغاز همه کلاس‌ها استفاده کنید.

نتیجه‌گیری

بازی‌های حرکتی، بیش از یک تفریحند؛ آنها ابزارهای قدرتمندی برای پرورش جسم، ذهن و دل کودک‌اند. وقتی مربیان فضای امن، خلاق و هدفمندی فراهم کنند، هر دویدن و پریدنِ کودک تبدیل به درسی برای زندگی می‌شود: یادگیری کنار آمدن با چالش، همکاری با دیگران، و یافتن لذت در حرکت. سرمایه‌گذاریِ امروز بر بازی‌های بدنی، سرمایه‌گذاریِ فردا بر سلامتِ جسمی، روانی و اجتماعیِ کودکان است.

منابع علمی 

• NAEYC. (2023). Developmentally Appropriate Practice in Early Childhood Programs.
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2024). Physical Activity Guidelines for Preschool-Aged Children.
• Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children.
• Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes.
• Gallahue, D. L., & Ozmun, J. C. (2019). Understanding Motor Development: Infants, Children, Adolescents, Adults.