مقدمه

آیا تا به حال کودکانی را دیده‌اید که با اشک، دل‌درد یا بهانه‌گیری از جدایی از والدین خود پرهیز می‌کنند؟ این نشانه‌ها، به‌ویژه در کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی، می‌تواند بیانگر اضطراب جدایی(sepration anxiety )باشد. با توجه به چالش‌هایی که مربیان در رابطه با این رفتار کودک دارند آکادمی علوم و تحقیقات بنیاد سلاله در این مقاله به اضطراب جدایی پرداخته است. در این مقاله، به بررسی علمی و انسانی این پدیده می‌پردازیم تا والدین و مربیان بتوانند درک بهتری از شرایط کودک داشته باشند و اقدامات مؤثری برای کمک به او انجام دهند.

نشانه‌های شایع اضطراب جدایی کودکان عبارتند از:

• گریه یا بی‌قراری هنگام جدا شدن از والدین یا مراقب اصلی
  • امتناع از رفتن به مهدکودک یا مدرسه
  • شکایت‌های جسمی مانند دل‌درد یا تهوع قبل از ترک خانه
  • نگرانی بیش‌ازحد درباره آسیب دیدن والدین یا خود کودک
  • چسبیدن مداوم به والدین یا اضطراب شبانه
  • خواب ناآرام یا کابوس درباره جدایی
  • افت تحصیلی یا گوشه‌گیری اجتماعی در محیط آموزشی

در کودکان پیش‌دبستانی، اضطراب جدایی اغلب آشکار و همراه با واکنش‌های هیجانی مشهود است. کودک ممکن است هنگام جدا شدن از والدین به گریه بیفتد، جیغ بزند، چسبندگی افراطی نشان دهد یا از ورود به محیط مهد خودداری کند.
در مقابل، کودکان دبستانی اضطراب خود را به شکل‌های پنهان‌تر مانند شکایت‌های جسمی، سردرد، دل‌درد، بی‌علاقگی به مدرسه، اضطراب درباره امنیت خانواده و افت تحصیلی بروز می‌دهند. آن‌ها ممکن است اضطراب خود را کلامی بیان نکنند و فقط از مدرسه رفتن امتناع کنند.

سؤالاتی که تشخیص اضطراب جدایی را برای شما آسانتر می کنند:

• آیا کودک هنگام ترک والدین مضطرب یا ناراحت می‌شود؟
  • آیا در محیط‌های جدید یا ناآشنا دچار اضطراب می‌شود؟
  • آیا از رفتن به مهد یا مدرسه خودداری می‌کند؟
  • آیا شکایت‌های جسمی در زمان جدایی دارد؟ این دردهای جسمانی علت جسمانی خاصی ندارد.
  • آیا اضطراب او در روزهای تعطیل یا هنگام حضور والدین کاهش می‌یابد؟
  • آیا هنگام جدا شدن، رفتارهای هیجانی حاکی از ناراحتی مانند گریه شدید، جیغ یا تهدید به آسیب نشان می‌دهد؟
  • آیا کودک نسبت به امنیت یا سلامت والدین بیش‌ازحد نگران است؟ در این حالت ممکن است مدام بخواهد با والدین تماس بگیرد و خیالش راحت شود که سلامت هستند.

راهکارهای کاربردی برای کاهش اضطراب جدایی :

آشنایی تدریجی با محیط جدید

❖ توضیح: ورود ناگهانی به محیط ناآشنا می‌تواند برای کودک دلهره‌آور باشد. بهتر است حضور در مهد یا مدرسه به صورت تدریجی انجام شود. لازم است والدین در آشنایی کودک با محیط جدید صبور باشد و از او حمایت کند. اگر والدین تلاش کنند با زور و اجبار کودک را وارد محیط جدید کنند به احتمال زیاد نتیجه عکس دریافت خواهند کرد.

❖ مثال:  چند روز اول، فقط برای ۱۵ دقیقه همراه کودک وارد مهد شوید، او را با محیط، مربی‌ها و بچه‌ها آشنا کنید و بعد از چند روز، زمان حضور او و عدم حضور خودتان را آرام‌آرام افزایش دهید.

همراهی در شروع

❖ توضیح: در روزهای ابتدایی، حضور کوتاه ولی حمایتی والد در محیط باعث می‌شود کودک احساس امنیت کند و دل‌گرم شود.
❖ مثال: مادر یا پدر می‌توانند در روزهای اول در گوشه‌ای از کلاس بنشینند یا در فعالیت‌های گروهی اولیه همراه کودک باشند، سپس به آرامی فاصله بگیرند.

اشیای انتقالی

❖ توضیح: اشیای خاص مثل عروسک، پتو یا یک شیء آشنا، احساس تعلق و آرامش خانه را برای کودک زنده می‌کند.
❖ مثال: کودک می‌تواند عروسک مورد علاقه‌اش را با خود به مهد بیاورد تا هنگام دلتنگی آن را در آغوش بگیرد یا با آن صحبت کند.

روتین صبحگاهی آرام

❖ توضیح: شروع روز با آرامش و نظم به کودک کمک می‌کند تا با آمادگی روانی بهتر، جدا شدن از والد را تحمل کند. باید در نظر داشت در صورتی که کودک با حال بد وارد مهدکودک شود احتمال بروز واکنش‌های مرتبط با اضطراب جدایی در او بیشتر می‌شود.
❖ مثال: بیدار شدن ۱۵ دقیقه زودتر، خوردن صبحانه در کنار خانواده و گفتن چند جمله دلگرم‌کننده و انگیزه‌دهنده مثل: «چگونه می‌خواهی کارهای جالب بکنی؟» بسیار تأثیرگذار است.

تأیید احساسات کودک

❖ توضیح: نباید ترس یا غم کودک را نادیده گرفت. باید احساس او را درک کرد و با همدلی با او صحبت کرد.
❖ مثال: وقتی کودک می‌گوید «نمی‌خوام برم!» به جای گفتن «اشکالی نداره، برو دیگه!»، بگوییم: «می‌دونم سخته و دلت برام تنگ میشه، طبیعیه. منم دلم برات تنگ میشه ولی مطمئنم که از بازی‌ها و بودن کنار دوستها و مربیهات لذت می‌بری».

تشویق‌های کوچک

❖ توضیح: هر پیشرفت کودک حتی اگر کوچک باشد—باید دیده و تشویق شود تا حس موفقیت در او تقویت شود. مراقب هستیم این تشویق‌ها از جنس جایزه و باج‌دادن به کودک نشود.
❖ مثال: اگر کودک امروز بدون گریه وارد مهد شد، می‌توان گفت: «دیدم امروز خیلی قشنگ خداحافظی کردی!» یا برایش یک برچسب تشویقی در نظر گرفت.

همکاری خانه و مدرسه/مهد

❖ توضیح: والدین و مربیان باید درباره رفتار کودک، میزان پیشرفت و روش‌های هماهنگ تعامل مداوم داشته باشند.
❖ مثال: اگر مربی می‌گوید کودک هنگام جدایی گریه می‌کند، والد می‌تواند همان جملات آرام‌بخش مربی را در خانه تمرین کند تا کودک پیام‌های مشابهی دریافت کند.

مشاوره تخصصی

❖ توضیح: اگر اضطراب جدایی شدید و طولانی‌مدت شد، می‌توانیم از متخصص کمک بگیریم تا علت‌های عمیق‌تر بررسی گردد.
❖ مثال:  بهتر است کودک 5 ساله‌ای که بعد ازسه ماه هنوز با ورود به مهد دچار وحشت شدید، بی‌خوابی شبانه و وابستگی افراطی می‌شود تحت‌نظارت روانشاس کودک قرار گیرد.

 

پیشنهاد کتاب برای کاهش اضطراب جدایی

با خواندن کتابهای زیر برای کودکتان ، احساس او را به رسمیت می شناسید و به او کمک می کنید تا کم کم نسبت به محیط جدید حس ایمن پیدا کند:

1. وقتی مامان می‌ره – Jane Yolen – مترجم: فاطمه صفاری – نشر فنی ایران
2. من بدون مامان می‌تونم! – Tracey Moroney – مترجم: الهه پورجمشیدی – نشر آوای باران
3. من می‌توانم بروم مدرسه! – Anna Kang – مترجم: نسرین وکیلی – نشر پرتقال
4. اگر نگرانی سراغت آمد Dawn Huebner _مترجم: فرناز فرود  – انتشارات صابرین (کتابهای دانه )
5. .فرانکلین به مدرسه می رود -Paulette Bourgeois – مترجم :شهره هاشمی – نشر آبادیران
6. نخ نامریی – Patrice Karst -مترجم : زهرا شریف پور – انتشارات پرتقال
7. مامان چرا اینجا نیست؟ Simone Schuster  – مترجم: زهرا موسوی – انشارات صابرین (کتابهای دانه )
8. بوسه ای در کف دست Audrey Penn – مترجم: رضی هیرمندی – انتشارات افق (کتابهای فندق )
9. خداحافظ راکون کوچولو Brian Moses – مترجم : شیما فتاحی _ انتشارات قدیانی (کتابهای بنفشه )
10. شجاع باش توپ کوچولو Giles Andreae _مترجم : معصومه نفیسی _ نشر ذکر (کتابهای قاصدک )

منابع علمی

• American Academy of Pediatrics (2020). Separation Anxiety: What’s Normal and When to Seek Help
  • Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Clinical Applications of Attachment Theory
  • Eisen, A. R., & Engler, R. (2007). Helping Your Child Overcome Separation Anxiety or School Refusal
  • Muris, P., & Ollendick, T. H. (2015). Childhood Anxiety Disorders: Prevalence, Assessment, and Treatment