اضطراب یکی از شایع‌ترین واکنش‌های هیجانی در کودکان در سالهای پیش از دبستان است. این اضطراب می‌تواند در موقعیت‌هایی مثل زمان جدایی از والدین، ورود به محیط جدید بروز پیدا کند. واکنش‌های هیجانی در این موقعیت‌ها می‌تواند شامل ابراز ترس، نگرانی یا حتی قشرق به پا کردن باشد. واکنش و رفتار مربیان در این میان نقشی کلیدی دارد و می‌تواند به تغییر رفتار کودک یا تثبیت آن منجر شود. مربیان به احتمال بسیار زیاد اولین بزرگسالانی هستند که کودک در غیاب والدین با آنان ارتباط برقرار می‌کند و نوع واکنش آنها می‌تواند بسیار موثر باشد. از این روست که معتقدیم آموزش مربی نه‌تنها به بهبود توانایی‌های فردی آنان کمک می‌کند، بلکه کیفیت کلی محیط آموزشی را نیز ارتقا می‌دهد و می‌تواند در رفتار آتی کودک و حتی سلامت روان وی بسیار موثر باشد. با توجه به اهمیت موضوع، آکادمی علوم و تحقیقات بنیاد سلاله در این مقاله روش‌های علمی و کاربردی آموزش مربی، رفتار حرفه‌ای و پشتیبانی برای کاهش اضطراب کودکان را ارایه داده است.
اصول پایه‌ای آموزش مربیان برای مدیریت اضطراب کودک
درک علمی از اضطراب کودکان
اولین گام، افزایش آگاهی مربیان نسبت به ماهیت اضطراب کودک است. مربیان باید بدانند که اضطراب در سنین پایین یک واکنش طبیعی است و می‌تواند با راهکارهای درست تنظیم شود. مربی باید علل شایع ایجاد اضطراب در کودک را بشناسد و بداند که برخی عوامل محیطی نظیر گرسنگی، کم خوابی یا تنش در خانه می تواند آستانه تحمل کودک را پایین بیاورد و او را در مقابل موقعیت‌های تنش‌زا آسیب‌پذیرتر کند. همچنین مربی باید علایم وجود اضطراب در کودک را بشناسد. اضطراب همیشه با واکنش‌های هیجانی شدید همراه نیست. گاه کناره‌گیری کودک از فعالیت‌های کلاسی یا شکایت از دردهای جسمانی هم می‌تواند نشانه‌ای از اضطراب یا احساس عدم امنیت در کودک باشد. در نهایت مربی باید به خوبی بداند برای مواجهه با این علایم چه اقداماتی می تواند انجام دهد و چه زمانی باید کودک را برای درمات تخصصی‌تر ارجاع دهد.
رفتار حرفه‌ای مربی
رفتار حرفه‌ای مربی شامل صبر، آرامش و توانایی کنترل هیجانات خود است. کودکان به شدت تحت تأثیر حالات مربی قرار می‌گیرند. به قول معروف کودکان از رفتار و منش ما بسیار بیشتر از گفتارمان یاد می‌گیرند. بنابراین، مربیانی که بتوانند الگوی آرامش باشند، نقش مهمی در مدیریت اضطراب کودک ایفا می‌کنند. وقتی کودک در دنیای واقعی می‌بیند که مربی حتی در مواقعی که تنش را تجربه می‌کند می‌تواند هیجانات خود را تنظیم کند و رفتار خود را مدیریت کند تا شرایط بهبود یابد، بهتر می‌تواند این رفتار را الگوسازی نماید. از طرفی وقتی مربی می‌تواند رفتارهای خود را در مواقع بحرانی تنظیم کند، در زمان آموزش این مهارت‌ها به کودک نیز می‌تواند موثرتر عمل کند.
راهکارهایی که مربیان می‌توانند برای کاهش اضطراب کودکان به کار گیرند.
ایجاد محیط امن و قابل پیش‌بینی
یکی از مؤثرترین شیوه‌ها در کاهش اضطراب کودکان، ایجاد محیطی ساختارمند و قابل پیش‌بینی است. مربیان باید برنامه‌های روزانه را به شکل منظم اجرا کنند تا کودک احساس امنیت کند. به علاوه باید در نظر داشته باشند چنانچه به هر دلیل برنامه از پیش تعیین شده تغییر کرد، لازم است از قبل دلیل و مسیر تغییر در حد فهم کودک برای او توضیح داده شود. با اینهمه ممکن است به هر دلیل شرایطی پیش بیاید که در آن کودک با موقعیت‌های از پیش تعیین نشده مواجه شود. در این حالت باید به هجان کودک اعتبار بدهیم و تلاش کنیم به او راهکارهای تنظیم هیجانات ناخوشایند را بیاموزیم.
آموزش مهارت‌های تنظیم هیجان
اعتباربخشی به هیجانات به معنای این است که مربی بتواند به خوبی احساسات کودک را بشنود، با او همدلی کند و پاسخ مناسب ارایه دهد. پذیرش و معتبر دانستن احساس کودک به معنای صحه گذاشتن بر همه رفتارهای او نیست. رفتار کودک می‌تواند مطلوب یا نامطلوب باشد اما وقتی کودک درگیر یک هیجان ناخوشایند مثل اضطراب می‌شود، نمی‌توان گفت که این احساس وی نادرست است یا نباید این احساس را تجربه کند. هیجانات ما مثل پستچی عمل می‌کنند و پیامی برای ما می‌آورند. طبیعتا رفتار ما می تواند در پاسخ به آنها تحت کنترل ما باشد اما احساس ناامنی چیزی است که به شکل پیام به ما مخابره می‌شود و به ما هشدار می‌دهد. اعتباربخشی به هیجانات کودک به معنای این است که ما احساس کودک را می‌شنویم و به واسطه وجود این احساس وی را توبیخ نمی‌کنیم یا آن را اشتباه نمی‌دانیم. آموزش این مهارت‌ها شامل:
- گوش دادن فعال به کودک و نشان دادن رفتارهای کلامی و غیرکلامی که نشان از اشتیاق ما برای شنیدن دارد.
- استفاده از جملات تأییدی مانند «می‌دانم که سخت است»
- ایجاد فرصت برای بیان احساسات از طریق بازی یا نقاشی
استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی
مربیان می‌توانند از تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، بازی‌های حرکتی آرام و موسیقی ملایم برای کاهش تنش کودکان استفاده کنند. آموزش این تکنیک‌ها باید بخشی از برنامه توانمندسازی مربیان باشد. مربیانی که این روش‌ها را می‌شناسند و با طیف متنوعی از آنان آشنا هستند می‌توانند در هر زمان بهترین ابزار را برای آرام کردن کودکان به کار برند.
برنامه‌های کارگاهی برای آموزش مربیان
کارگاه‌های مهارت ارتباطی
این کارگاه‌ها بر تقویت ارتباط کلامی و غیرکلامی مربیان با کودکان تمرکز دارند. یادگیری زبان بدن مثبت و برقراری ارتباط چشمی مناسب از جمله مهارت‌هایی است که در کاهش اضطراب کودک اثرگذار است. وقتی کودک بتواند به خوبی با مربی خود ارتباط برقرار کند، به احتمال بیشتری در مواقع بحرانی تلاش می‌کند با او وارد گفتگو شود و راهکارهایی را که مربی به او آموزش داده به کار برد.
کارگاه‌های مدیریت استرس مربی
مربیان هم با استرس‌های روزانه روبه‌رو می‌شوند. آموزش راهکارهای مدیریت استرس شخصی باعث می‌شود آنان با آرامش بیشتری به کودکان کمک کنند. بعلاوه وقتی مربی بتواند هیجانات خود را تنظیم کند، در مواقع بحرانی بهتر می‌تواند تصمیم‌گیری کند.
شبیه‌سازی موقعیت‌های واقعی
در این روش، سناریوهای مختلفی از موقعیت‌های اضطراب‌زا برای کودکان طراحی می‌شود و مربیان یاد می‌گیرند چگونه واکنش‌های حرفه‌ای و مؤثر نشان دهند. این قبیل تمرین‌ها می‌تواند در قالب داستان و حلقه‌های گفتگو بین کودکان هم ایجاد شود. برای مثال داستان یک موقعیت تنش‌زا از طرف مربی برای کودکان خوانده شود و از کودکان پرسیده شود که اگر به جای شخصیت اصلی داستان بودند چه کار می‌کردند. از طرفی مربی باید در ایجاد طرح‌درس‌های مختلف که می‌تواند به کودک در تنظیم این هیجان کمک کند خلاقیت بالایی داشته باشد.
نقش مدیران مهدکودک در آموزش مربیان
مدیران نقش پشتیبان و تسهیل‌گر دارند. برای ایجاد یک نظام مؤثر، مدیران می‌توانند:
- دوره‌های منظم آموزشی برای مربیان برگزار کنند.
- فضای گفت‌وگو و تبادل تجربه میان مربیان ایجاد کنند.
- سیستم ارزیابی عملکرد مربیان در مدیریت اضطراب کودک طراحی کنند.
همکاری خانواده و مربیان در مدیریت اضطراب کودک
آموزش مربیان بدون همکاری والدین کامل نخواهد بود. مدیران باید سازوکاری فراهم کنند تا مربیان بتوانند با والدین تبادل اطلاعات داشته باشند. هماهنگی میان خانه و مهدکودک باعث می‌شود کودک پیام‌های یکسانی دریافت کند و زودتر به آرامش برسد. لذا هماهنگی مربیان و والدین در کنار آموزش والدین می‌تواند بسیار کارآمد باشد.
استفاده از منابع علمی و حمایت متخصصان
یکی از گام‌های اساسی برای آموزش مربیان، بهره‌گیری از مشاوران کودک و روان‌شناسان است. آموزش‌های علمی مبتنی بر شواهد، مربیان را از آزمون و خطا بی‌نیاز می‌کند و کیفیت عملکرد آنان را افزایش می‌دهد.
جمع‌بندی
آموزش مربیان در حوزه مدیریت اضطراب کودک یک سرمایه‌گذاری بلندمدت برای سلامت هیجانی و رشد اجتماعی کودکان است. با آموزش رفتار حرفه‌ای، ارتقای پشتیبانی هیجانی، و ایجاد محیط امن، می‌توان اضطراب کودکان را به حداقل رساند. مدیران مهدکودک‌ها با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و فراهم کردن بستر همکاری میان والدین و مربیان می‌توانند نقش محوری در این فرایند ایفا کنند.
منابع
- American Academy of Pediatrics. (2023). Anxiety in Children: Guidance for Educators.
- National Association for the Education of Young Children (NAEYC). (2022). Supporting Emotional Well-being in Early Childhood Settings.
- Denham, S. A. (2018). Emotional Development in Young Children. Guilford Press.
- کتاب: رضاعی، ن. (1399). روان‌شناسی رشد: کودکی تا نوجوانی. انتشارات سمت.
- کتاب: قائمی، ع. (1400). بهداشت روان کودک و نوجوان. انتشارات دانشگاه تهران.