مقدمه

ساعت ۱۰ شب است. مادر چراغ اتاق را خاموش می‌کند، اما پسر سه‌ساله‌اش با ترس به او می‌گوید: «مامان، پیشم بمون»!
این صحنه برای بسیاری از والدین آشناست. کودکان در سال‌های ابتدایی زندگی بیش از هر چیز به چیزی نامریی اما حیاتی نیاز دارند: احساس امنیت.
اما این احساس چگونه شکل می‌گیرد و والدین چه نقشی در تقویت آن دارند؟ اهمیت این موضوع باعث شد تا آکادمی علوم و تحقیقات بنیاد سلاله در این مقاله به ارائه راهنمایی برای والدین جهت تقویت حس امنیت در کودک بپردازد.

امنیت روانی کودک؛ سنگ‌بنای رشد

امنیت روانی کودک یعنی اطمینان درونی کودک مبنی بر اینکه دنیای اطرافش قابل پیش‌بینی، حمایتگر و امن است. پژوهش‌های روان‌شناسی رشد نشان می‌دهد که در سال‌های پیش‌دبستانی، کودکان اگر امنیت روانی کافی نداشته باشند، به احتمال بیشتری درگیر اضطراب، اختلال خواب یا مشکلات رفتاری می‌شوند.(Bowlby, 1988).

کودک وقتی احساس آرامش می‌کند که بداند والدینش در دسترس‌اند، نیازهایش شنیده می‌شود و محیط زندگی‌اش پایدار و قابل پیش‌بینی است. این حس امنیت، اساس رشد هیجانی، یادگیری اجتماعی و حتی موفقیت تحصیلی در سال‌های بعد است.

قدیم‌ترها والدین عادت داشتند بعد از مشاهده رفتار نادرست از فرزندانشان از آنها می‌خواستند به اتاقشان بروند و به کار بدشان فکر کنند و تا وقتی که به نتیجه مطلوب ما نرسیده‌اند بیرون نیایند. جالب این بود که انتظار داشتند این کار باعث تغییر رفتار پایدار در کودک شود. این درحالی بود که وقتی این اقدام به منظور تنبیه و ایجاد احساس ناخوشایند در کودک ایجاد شود، احتمال اینکه کودک در آن لحظات به کارهایش فکر کند بسیار پایین می‌آید. یک کودک ترسیده یا ناکام یا ناراحت بیش از آنکه به رفتارهای قبلی‌اش فکر کند، با این هیجانهای ناخوشایند درگیر است. از بین رفتن امنیت روانی در این حالت سد بزرگی بر سر راه درست اندیشیدن کودک است.

والدگری ایمن؛ کلید ایجاد آرامش

شیوه‌های مختلفی برای تربیت کودک وجود دارد، اما تحقیقات نشان داده‌اند که والدگری ایمن بهترین بستر را برای شکل‌گیری امنیت روانی کودک فراهم می‌کند.

• والدین ایمن، در عین داشتن مرزها، انعطاف‌پذیرند.
• به احساسات کودک گوش می‌دهند، بدون اینکه او را قضاوت کنند.
• در زمان‌های اضطراب یا ترس، در کنار کودک حضور فعال دارند.

تصور کنید دختربچه ۵ ساله‌ای باید روز اول به مهدکودک برود. والد کنترل‌گر ممکن است بگوید: «گریه نکن! بچه خوبی باش!» و والد رهاگر ممکن است بی‌تفاوت خداحافظی کند. اما والد ایمن، دست کودک را می‌گیرد و می‌گوید: «می‌دانم جدایی سخته، اما من اینجا منتظرت هستم. می‌تونی هر وقت خواستی به معلمت بگی دلت برام تنگ شده».
این نوع والدگری، هم مرز ایجاد می‌کند و هم احساس آرامش به کودک می‌دهد.

بغض کرد. سرش را پایین انداخت و آرام گفت:«اون روزهمه با ماماناشون اومده بودن». اشکش افتاد روی زانوش. بیشتر از سی سال غصه پشت این قطره اشک بود. روز اول مدرسه می‌توانست برای او هم پر از خاطرات زیبا باشد اما این سی سال هر بار که یادش می‌افتاد بغضش می‌شکست. تعریف کرد که چه قدر تلخ بود تنها گوشه حیاط تنها ایستاده بود. دلش مادرش را می خواست. هم آن روز هم همه این سی سال. اما مادر وقتی که داشت کفش‌هایش را در می‌آورد که برای جشن روز اول به نمازخانه مدرسه برود ناغافل رفته بود. بی خداحافظی! بی دلیل نبود که همه این سالها فکر می‌کرد شاید بقیه هم ناغافل ترکش کنند.

خانه؛ پناهگاه کودک

کودکان نیاز دارند خانه‌شان را پناهگاه امن خود بدانند. حتی اگر دنیای بیرون پر از چالش باشد، خانه باید جایی باشد که کودک با آرامش به آن بازگردد.

راه‌های ساده برای ایجاد احساس آرامش در خانه:

• داشتن روتین منظم (زمان خواب، وعده‌های غذایی، بازی): روتین منظم هر چیز را قابل پیشبینی تر می کند و میزان تنش را در کودک کم می کند.
• استفاده از لحن آرام و زبان بدن بدون تنش هنگام صحبت با کودک: بخش عمده‌ای از پیام گوینده از طریق لحن و زبان بدن منتقل می‌شود. مراقب باشیم به کودک تنش وارد نکنیم.
• فراهم کردن گوش شنوا برای احساسات کودک، حتی اگر ترس‌هایش غیرمنطقی به نظر برسد. از آنجا که ادراک کودک از ترس با ما متفاوت است ممکن است نوع نگرش او نیز به ترس متفاوت باشد یا دلایل عجیبی برای ترسیدن داشته باشد. کودکی که برای ترس‌های بی دلیلش مورد بازخواست قرار گیرد ممکن است احساسش را سرکوب کند.

خانه‌ای که در آن والدین با هم مشاجره مداوم دارند یا کودک دائماً در معرض تنبیه شدید است، هرگز نمی‌تواند احساس امنیت لازم برای رشد هیجانی سالم را ایجاد کند.

خواب کودک و احساس امنیت

خواب یکی از مهم‌ترین زمان‌هایی است که احساس امنیت یا ناامنی کودک آشکار می‌شود. بسیاری از والدین با مشکلاتی مثل بیداری شبانه، ترس از تاریکی یا کابوس‌های کودک مواجه‌اند. این مشکلات غالباً به نبود احساس آرامش پیش از خواب مربوط می‌شوند. گرچه می‌توان با راهکارهای ساده از بروز این مشکل پیشگیری کرد، اما چنانچه مشکلات ادامه‌دار بود باید به سراغ دریافت خدمات حرفه‌ای رفت.

تحقیقات نشان داده‌اند کودکانی که پیش از خواب روتین مشخص دارند (مثلاً قصه‌خوانی، آغوش، صحبت کوتاه با والدین) کیفیت خواب بهتری دارند و این کیفیت خواب به رشد هیجانی پایدار منجر می‌شود (Mindell et al., 2009).

جدول کاربردی: رفتار والدین و تأثیر آن بر خواب کودک

رفتار والدین پیش از خواب	پیامد برای امنیت و خواب کودک
قصه‌گویی یا لالایی ملایم	افزایش احساس آرامش، خواب عمیق‌تر
بی‌توجهی به ترس کودک («گریه نکن، بخواب!»)	افزایش اضطراب، کابوس‌های مکرر
آغوش و نوازش قبل از خواب	تقویت امنیت روانی، کاهش بیداری شبانه
استفاده از گوشی/تلویزیون پیش از خواب	کاهش کیفیت خواب، افزایش بی‌قراری

 

راهکارهای عملی برای تقویت احساس امنیت در کودک

۱. آغوش روزانه: تماس بدنی مداوم مثل بغل کردن و نوازش، یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین راه‌ها برای انتقال احساس امنیت است.
۲. روتین ثابت قبل از خواب: داشتن برنامه‌ای تکرارپذیر (مثل مسواک، قصه، آغوش) به کودک پیام می‌دهد که دنیا قابل پیش‌بینی است.
۳. شنیدن و بازتاب احساسات کودک: به جای رد کردن ترس‌ها («هیچ چیزی نیست!»)، می‌توان گفت: «می‌فهمم تاریکی برات ترسناکه. بیا چراغ خواب روشن کنیم.»
۴. ۱۰ دقیقه طلایی در هر روز: هر روز زمانی کوتاه و بدون حواس‌پرتی (موبایل یا تلویزیون) را فقط به کودک اختصاص دهید.
۵. اشیای انتقالی: داشتن یک عروسک یا پتوی محبوب به کودک کمک می‌کند هنگام جدایی از والدین هم احساس آرامش داشته باشد.

جمع بندی

احساس امنیت، زیربنای همه‌ی جنبه‌های رشد کودک است. امنیت روانی کودک نه تنها او را آرام‌تر و شادتر می‌کند، بلکه زمینه‌ساز رشد هیجانی، اجتماعی و حتی تحصیلی او در سال‌های بعد می‌شود.
والدین با سبک والدگری ایمن، توجه به خواب کودک و احساس امنیت، و ایجاد فضایی آرام در خانه می‌توانند این هدیه بزرگ را به فرزند خود بدهند.

هر بار که کودکی در آغوش والدینش با آرامش به خواب می‌رود، یک آجر دیگر در بنای اعتماد و رشد پایدار او گذاشته می‌شود.

منابع

• Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.
• Mindell, J. A., Telofski, L. S., Wiegand, B., & Kurtz, E. S. (2009). A nightly bedtime routine: Impact on sleep in young children and maternal mood. Sleep, 32(5), 599–606.
• UNICEF (2017). Early Childhood Development and the Importance of Secure Environments.
• NAEYC (2020). Guidelines for Developmentally Appropriate Practice.
• American Psychological Association (APA). Parenting and Child Development Resources.