مقدمه
در هر کلاس و جمع کودکانه ممکن است لحظاتی پیش بیاید که خشم و هیجان به شکل ناگهانی بروز کند: رفتارهایی نظیر هل دادن، فریاد زدن یا گریه های شدید واکنشهایی است که ممکن است کودکان در زمان ابراز خشم نشان دهند؛ رفتارهایی که میتواند مربیان را به چالشهای جدی روبرو کند و نظم و آرامش کلاس را بههم بریزد. با اینحال پرخاشگری در بیشتر موارد به قصد اختلال در نظم کلاس رخ نمیدهد. بلکه در پس آن علل دیگری نهفته است که باید بررسی شود. گاه نیاز یا احساسی وجود دارد که کودک نمی تواند به خوبی ان را بیان کند و برای همین به این شیوه ان را ابراز میکند. برای همین است که برخی معتقدند پرخاشگری میتواند فرصتی در اختیار مربی قرار دهد تا مهارتهای ابراز صحیح هیجان و حتی خودتنظیمی را به کودکان آموزش دهد. مربی توانمند میتواند از این فرصت ها بهره ببرد تا به جای ابراز واکنشهای تند موقعیت را برای رشد هیجانی و اجتماعی کودک ایجاد کند.
از آنجا که این چالش میتواند شایع باشد و مشکلاتی را برای مربیان ایجاد کند، آکادمی علوم و تحقیقات کودک بنیاد سلاله مقاله پیشرو را آماده کرده است. به این امید که بتواند با ارایه راهکارهای موثر فضای یادگیری بهتری ایجاد کنند.
|
سوال اصلی چگونه میتوان رفتار پرخاشگرانه کودک را بدون خشونت و تهدید، و در عین حال با حفظ اقتدار و نظم کلاس مدیریت کرد؟ چه رویکردهایی میتوانند هم احساس امنیت کودکان را تقویت کنند و هم فضای کلاس را به محیطی آرام و یادگیرنده تبدیل نمایند؟
|
تحلیل علمی
رفتار پرخاشگرانه در سنین زیر شش سال معمولا نشانه ناتوانی در تنظیم هیجان است. متاسفانه این قبیل رفتارها از طرف والدین و مربیان به بیانضباطی یابدرفتاریهای عمدی تعبیر میشود. اما نباید از خاطر برد که رشد مغزی کودک هنوز کامل نشده و بخشهایی از مغز که مسئول کنترل تکانه و تصمیمگیری است (منظور ناحیه پیشپیشانی است) هنوز رشد کافی نکردهاند. عدم رشد کافی مغز بیانگر این مطلب است که شاید نظر برخی رویکردها کاملا درست باشد و رفتار پرخاشگرانه کودک نه از روی عمد و به منظور آسیب رساندن بلکه صرفا واکنشی به دلسردی و ناکامی او باشد که نتوانسته به درستی آن را تنظیم کند.
پژوهشهای دنیل گلمن (۲۰۲۳) درباره هوش هیجانی نشان میدهد که آموزش مهارتهای شناخت و بیان هیجانات نقش مهمی در کاهش رفتارهای پرخاشگرانه دارد. از سوی دیگر یافتههای موسسه ملی آموزش کودکان در امریکا (۲۰۲۲) نشان میدهد که مربیانی که از راهبردهای هدایت مثبت استفاده میکنند توانستهاند در مدیریت رفتارهای چالشبرانگیز کودکان موفقتر عمل کنند. در نظریه رفتارگرایی اسکینر (۱۹۳۵) نیز تاکید میشود که رفتار انسان نتیجه پیامدهای آن است. وقتی کودک میبیند با رفتار و گفتار محترمانه بهتر می تواند توجه مربی را جلب کند و به شکل موثرتری به خواستهاش برسد، به احتمال زیاد همان رفتار را ادامه میدهد و آن را جایگزین رفتارهای پرخاشگرانه می کند.
همه این یافته مبین آن است که اگر بتوانیم رفتار درستی را در مقابل کودک از خود نشان دهیم و به جای مقابله صرف با پرخاشگری مهارتهای مختلف از جمله تنظیم هیجان را در او تقویت کنیم به احتمال زیاد میتوانیم این رفتار نادرست را مدیریت نماییم.
پیشنهادهای کاربردی برای مربیان
شناخت منبع خشم
خشم یک هیجان اصلی و مهم است و مثل همه هیجانات دیگر حامل پیام مهمی برای ماست. به طور کلی خشم حامل این پیام است که به من ظلم شده است. کودک وقتی نمی تواند هیجان خود را به خوبی شناسایی کند و برای حلوفصل این پیام واکنش معقولی نشان دهد احتمالا به رفتارهای پرخاشگرانه روی میآورد. البته همیشه پرخاشگری به این علت نیست. گاه کودک به دلیل خستگی، گرسنگی، نگرانی و حتی احساس نادیده گرفته شدن اقدام به ابراز واکنش های پرخاشگرانه میکند. این موقعیتها می تواند آستانه تحمل کودک را پایین بیاورد و زمینه را برای بروز چنین رفتارهایی آماده کند. لذا لازم است مربی ضمن شناخت حال عمومی کودک به او کمک کند تا پیام پشت هیجانش را بشنود و واکنشی موثر و اخلاقمدار در برابر آن از خود نشان دهد.
استفاده از زبان آرام و توصیفی
گاهی والدین و مربیان برای کاهش رفتارهای پرخاشگرانه کودک اقدام به واکنشهای تند و حتی همراه با توبیخ و فریاد میکنند. بدیهی است که وقتی کودک واکنش پرخاشگرانه بزرگترها را میبیند به احتمال کمتری تلاش خواهد کرد رفتار با آرامش را در خود پرورش دهد. به بیان دیگر حتی اگر در لحظه به دلیل ترس یا هر احساس دیگری سکوت کند یا دست از رفتار پرخاشگرانه خود بردارد اما باز هم نمیتوان انتظار داشت رفتار سنجیده را آموخته باشد. پس بهتر است در زمانهای بحرانی به جای ابراز واکنشهای پرخاشگرانه با لحنی آرام، محترمانه و همراه با جملات توصیفی به او کمک کنیم به دنبال پیدا کردن راهحلهای جایگزین مطلوبتر باشد. برای مثال به او بگوییم: «میدانم عصبانی شدی،ولی ما در کلاس کسی را هل نمیدهیم. بیا باهم راه دیگری برای حل مشکل پیدا کنیم.»
آموزش بیان احساسات
همانطور که پیش از این توضیح داده شد یکی از دلایل بروز رفتراهای پرخاشگرانه ناتوانی کودک در بیان احساسات و هیجاناتش است. پس یکی از راهکارهای موثر میتواند این باشد که به کودک نام هیجانات را بیاموزیم و به او کمک کنیم با استفاده از تکنیکهای تنظیم هیجان آنها را تنظیم کند. برای شناخت نام احساسات و نام بردن از انها در مواقع نیاز میتوانیم از بازیها، تصاویر یا شعرهای ساده استفاده کنیم. یافتهها نشان میدهد وقتی کودک میتواند در کلام ابراز کند که خشمگین است احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه در او کاهش مییابد.
مدیریت محیط کلاس
کلاس منظم، قابل پیشبینی و متناسب با نیازهای کودکان است. کاهش ازدحام، فراهم کردن فضای بازی باز و داشتن گوشهی آرامش میتواند از بروز تنش جلوگیری کند.
روش «توقف و تأمل»
یکی از راهکارهای مناسب برای کاهش تنش و رفتارهای پرخاشگرانه در کودک ایجاد توقف و فرصت تامل برای کودک است. در این حالت می توانیم به جای تنبیه از او بخواهیم چند دقیقه محیط را ترک کند به جای آرامی برود و به کمک تکنیکهای آرامشبخش آرامش خود را بازیابد. می توان از کودک خواست تا در گوشهای ارام بماند، نفس عمیق بکشد و درباره این شرایط و مشکلی که پیش آمده است صحبت کند.
مدلسازی
مربی با رفتار خود پیام میدهد که چگونه باید با خشم برخورد کرد. وقتی مربی در برابر رفتار چالشبرانگیز، آرام و محترمانه واکنش نشان میدهد، کودک نیز این الگو را یاد میگیرد. . مهم است که به خاطر داشته باشیم که صدای رفتار ما از گفتارمان بلندتر است و کودکان ما بیش از گفتارمان از رفتارهایمان پیروی خواهند کرد.
تقویت رفتار مطلوب
رفتارهای مثبت را با توجه، لبخند یا تشویق کلامی تقویت کنید. مثلاً وقتی کودک احساسش را بیان میکند یا همکاری نشان میدهد، بگویید: «دیدم که امروز بدون داد زدن گفتی ناراحتی، خیلی عالی بود.». مهم است که مراقب باشیم این قبیل تشویقها با جایزه دادن و کنترل رفتار با دادن باج و رشوه متفاوت است.
همکاری با والدین
مهم است که والدین و مربیان در هر دو محیط خانه و مدرسه رفتارهای مشابهی داشته باشند. لذا پیشنهاد میشود مربیان با والدین در ارتباط باشند و برای کنترل رفتارهای پرخاشگرانه و تقویت ارامش و گفتگو برای راهکارهای مشترک به توافق برسند.
بازنگری در سبک مدیریت کلاس
سبک مدیریتی خشک یا بیثبات میتواند به افزایش تنش بینجامد. مربی مؤثر کسی است که بین قاطعیت و مهربانی تعادل برقرار کند؛ محیطی امن برای رشد نظم درونی کودک بسازد.
نتیجهگیری تأملبرانگیز
مدیریت رفتار پرخاشگرانه، تمرینی برای رشد هیجانی مربی و کودک است. هر بار که مربی با صبر، احترام و درک متقابل به رفتار کودک پاسخ میدهد، در واقع مهارتهای زندگی را در عمل آموزش میدهد. کودکی که در چنین محیطی رشد میکند، نه تنها یاد میگیرد احساساتش را تنظیم کند، بلکه به انسانی همدلتر و مسئولتر تبدیل میشود. کلاسهایی که در آن «درک» جایگزین «تنبیه» میشود، بهترین زمین برای پرورش صلح و خودکنترلی در آیندهاند.
منابع علمی
- Goleman, D. (2023). Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. Bantam Books.
- (2022). Guidance and Challenging Behaviors in Early Childhood Settings.
- (2020). Teaching Emotional Self-Regulation in Preschool.
- Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan.
- شریفی درآمدی، م. (۱۳۹۸). روانشناسی رشد. انتشارات روان.
- فراهانی، م.، و رضوی، ل. (۱۴۰۰). مهارتهای ارتباطی در مهد و پیشدبستان. تهران: سمت.
- آذر، ح. (۱۴۰۱). مدیریت رفتار در کلاسهای پیشدبستانی. نشر دانا.