مقدمه
تقویت مهارت‌های بدنی در دوران کودکی پایه‌ای برای سلامت جسمی، شناختی و اجتماعی آینده است. پژوهش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که حرکت منظم و بازی فیزیکی در سنین پایین نه تنها سلامت قلبی‌عروقی و عضلانی را بهبود می‌بخشد بلکه توانایی‌های یادگیری، کنترل هیجانی و مهارت‌های اجتماعی را تقویت می‌کند. این در حالی است که عوامل مختلفی در سالهای اخیر منجر به محدودیت‌های حرکتی کودکان شده است. محتاط‌تر شدن والدین در دهه‌های گذشته باعث شده کودکان کمتر بتوانند بازی‌های حرکتی داشته باشند و از آن بدتر اینکه وقت خود را صرف بازی‌های کامپیوتری و در خانه نمایند.

یکی از مفاهیم جالب که در کتاب نسل مضطرب نوشته جاناتان هایت آمده کمرنگ شدن کودکی مبتنی بر بازی است. نویسنده توضیح می‌دهد والدین برای محافظت از کودکانشان به دلالیل مختلف تلاش کردند آنها را در خانه نگه دارند. البته تاکید نویسنده بر جایگزینی فضای مجازی است اما واقعیت این است که بعد دیگر داستان کم شدن فعالیت‌های فیزیکی گسترده در پارک‌ها یا حتی کوچه است. علاوه بر همه آسیب‌هایی که حذف فضای بازی و حتی کوچه بر کودکان دارد باید این نکته را هم درنظر داشت که فضای محدود خانه شاید نتواند جوابگوی همه نیازهای حرکتی کودکان باشد. مشکل دیگری که این سال‌ها کودکان را متاثر کرده بروز پاندمی کرونا بود. ماندن در خانه به‌ویژه آپارتمان‌های کوچک که اجازه فعالیت‌های بدنی پرحرکت را از کودک میؤ‌گیرد آسیبی انکار نشدنی است که نشانه‌های مخرب آن در گزارش‌های مربیان کاملا مشهود است.

 

آکادمی علوم و تحقیقات کودک بنیاد سلاله در این مقاله به ارائه راهکارهای علمی و عملی برای والدینی می‌پردازد که می‌خواهند در خانه برای رشد حرکتی فرزند خود فضای مؤثر و جذاب بسازند.

 اصول پایه‌ای برای تقویت تحرک کودک در خانه

رعایت ایمنی و فضای مناسب

بدیهی است که حفظ ایمنی کودک و سلامت جسمانی او از مهمترین اولویت‌های والدین است. لذا ابتدا محیط بازی را ایمن کنید. سطح لغزنده را با فرش‌های ضد لغزش پوشش دهید، اشیای تیز و شکستنی را دور از دسترس قرار دهید و برای بازی‌های پرتحرک فضای کافی باز کنید. ایمنی باعث می‌شود کودک با اعتماد بیشتر حرکت کند و مهارت‌های جدید را تمرین نماید.

تناسب فعالیت با سن و مرحله رشدی

هر گروه سنی نیازهای حرکتی متفاوتی دارد. نوزادان به فرصت‌هایی برای «tummy time» و کشیدن/برداشتن اشیاء نیاز دارند، پیش‌دبستانی‌ها به بازی‌های پرجنب‌وجوش و تمرین مهارت‌های پایه (دویدن، پریدن، گرفتن) و کودکان مدرسه‌ای به فعالیت‌های ساختاریافته و بازی‌های تعاملی نیازمندند. مطابق با توصیه‌های بین‌المللی، پیش‌دبستانی‌ها باید در مجموع حدود ۱۸۰ دقیقه فعالیت در روز داشته باشند که بخشی از آن شدت متوسط به بالا داشته باشد. علاوه بر در نظر داشتن نیازهای حرکتی مربوط به بازه‌های سنی باید نیازهای منحصربه‌فرد هر کودک را نیز در نظر داشت. کودکان حرکتی تمایل بیشتری به فعالیت‌های جسمانی دارند لذا لازم است تلاش شود تا نیاز‌ آنها متناسب با سطح نیاز و نوع خواسته و سلیقه‌شان ارضا شود. از طرف دیگر نباید از خاطر برد که فعالیت‌جسمانی کودک می‌تواند فرصت بسیار خوبی برای یادگیری باشد. لذا در زمانی که کودک به فعالیت بدنی مشغول است می‌توان به حیطه‌های دیگر رشدی هم توجه کرد.

بازی آزاد

در طراحی هر فعالیتی برای کودکان از جمله فعالیت‌های حرکتی، باید بهبود مهارت سرگرم کردم خود (self-entertainment) را در نظر داشت. اگر والدین برای همه اوقات خالی کودک برنامه‌ریزی کنند فرصت یادگیری این مهارت را از کودک می‌گیرند. کودک نمی تواند با احساس بی‌حوصلگی مواجه شود و حتی نسبت به زمان خود و مدیریت آن احساس مسئولیت داشته باشد. برای همین لازم است اوقاتی از تمرین‌های بدنی به شکل آزاد و مطابق خواسته و مدیریت کودک سپری شود.

فعالیت‌ها و بازی‌های هدفمند در خانه

بازی‌های ساده برای نوزادان و نوپایان (0–2 سال)

• زمان شکم (tummy time):

این فعالیت حرکتی را می‌توانید چند بار در روز به مدت مجموع ۲۰–۳۰ دقیقه برای تقویت گردن و تنه انجام دهید. در این بازی می‌توانید کودک را روی شکم بخوابانید و اجازه دهید او مطابق با توانمندی های خود حرکت کند یا گردن بگیرد. بسته به مرحله رشدی نوزاد می‌توانید وسایلی را در میدان دیدش قرار دهید تا او تلاش کند به سمت آنها حرکت کند یا برای اینکه دید بهتری داشته باشد سرش را بالا بیاورد.

• بازی‌های کشف حسی:

تقویت حواس پنجگانه کوذک می‌تواند بسیار موثر باشد. برای این منظور لازم است همه حواس را در نظر داشته باشیم، ولو اینکه در هر فعالیت تعداد یک یا دو تا از آنها را درگیر کنیم.

تقویت حواس بینایی و شنوایی: شاید فعالیت‌های تقویتی این دو حس برای والدین آشناتر از بقیه باشد. جغجغه از قدیمی ترین اسباب‌بازی‌هایی است که در اختیار کودکان قرار گرفته و در تحریک حس شنوایی بسیار موثر است. بعلاوه اینکه کودک را وادار به فعالیت‌هایی نظیر گرفتن و تکان دادن می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم بطری‌های کوچک و سبک آب معدنی را از شن، سنگ بزرگ، تیله، لوبیا یا چیزهای مختلف پرکنید و به دست کودک بدهید. کودک با تکان دادن آنها علاوه بر تقویت عضلات دست، صداهای مختلفی را هم می‌شنود واین در تحریک شنوایی موثر است. وقتی اشیای مختلف هم در میدان دید کودک قرار می‌گیرد او ضمن قرار گیری در معرض محرک‌های بینایی مختلف تلاش خواهد کرد به آن اشیا (در صورت جذاب بودن) برسد. یکی از بازی های معمول که هر دو توانمندی را تقویت می‌کند فعالیت‌های بازی با بادکنکی است که به پا یا دست نوزاد وصل شده است. در این بازی می‌توانیم بادکنک‌ها با رنگ‌های مختلف را به دست یا پای نوزاد با نخ یا روبان ببندیم. کودک با حرکت دست و پا متوجه تاثیر عملکردش روی محیط نیز می‌شود.

تحریک حس لامسه: سطوح بافت‌دار یکی از بهترین ابزارها برای تقویت حس لامسه کودکان است. اگر به کودک فرصت دهیم که روی سطوح با جنس‌های مختلف راه برود یا چهاردست‌وپا حرکت کند علاوه بر تقویت حرکت‌های درشت حس لامسه او را نیز تقویت کرده‌ایم. بعلاوه وقتی این ابزار در اطراف کودک باشد او به چرخش و حرکت به سمت آنها هم تشویق می‌شود.

بازی‌های حرکتی برای پیش‌دبستانی‌ها (3–5 سال)

• مسیر موانع خانگی: با بالش، کارتن و طناب یک مسیر ساده بسازید تا کودک بپرد، از تونل عبور کند و حفظ تعادل را تمرین کند. می‌توانید در قشمت های مختلف مسیر با نخ یا طناب موانعی بسازید که کودک مجبور شود برای عبور از آنها چاره‌اندیشی کند و مهارتهای حرکتی مختلف را به کار گیرد. در طول مسیر همچنین می‌توانید سطوح شیب‌دار بسازید تا کودک مجبور شود با حفظ تعادل از روی آنها عبور کند.
• بازی‌های توپ و پرتاب: پرتاب و گرفتن توپ‌های نرم برای تقویت هماهنگی چشم و دست.  از جمله بازی‌های معروف در این بازه سنی است. به خاطر داشته باشیم پرتاب کردن یک مهارت رشدی است و کودک آن را تمرین خواهد کرد. چنانچه والدین محیط مناسبی برای این بازی فراهم نکنندممکن است کودک اقدام به پرتان اشیای ممنوعه کند. متاسفانه برخی والدین این کار را سورفتار تلقی می‌کنند.
• رقص‌های خانوادگی کوتاه: موسیقی را روشن کنید و با هم رقصیده و الگوهای حرکتی متنوع اجرا کنید.

فعالیت‌های مناسب برای کودکان مدرسه‌ای (6 سال به بالا)

• بازی‌های گروهی در حیاط یا پارک مثل فوتبال، طناب‌کشی، حلقه‌بازی علاوه بر اینکه بسیار هیجان‌انگیز است می‌تواند در تقویت مهارتهای حرکتی موثر باشد.
• چالش‌های مهارتی روزانه: هدف‌گذاری کنید — مثلاً ۵ دقیقه تعادل روی یک پا یا ۱۰ پرش متوالی — و پیشرفت را ثبت کنید. نمودرا پیشرفت علاوه بر تشویق کودک می‌تواند ملاک خوبی برای نشان دادن توانمندی‌های حرکتی و تعادلی باشد.
• ترکیب کارکردی: ترکیب تمرینات تقویتی ساده (مثل اسکات با وزن بدن) با بازی برای حفظ جذابیت از راهکارهایی است که والدین می‌توانند به کار برند.

نقش والدین و خانواده

الگو بودن و مشارکت خانوادگی
کودکان رفتار والدین را تقلید می‌کنند؛ وقتی والدین فعالیت فیزیکی را بخشی از برنامه اصلی زندگی و لذت‌بخش نشان دهند، کودک نیز انگیزه پیدا می‌کند. برنامه‌های خانوادگی کوتاه روزانه — مثل پیاده‌روی عصرانه یا یک رقص ۱۰ دقیقه‌ای — اثربخشی بالایی دارند. تلاش کنید در برنامه‌ریزی‌های خانوادگی سلیقه‌های کودک را نیز در نظر داشته باشید و از او هم برای برنامه‌ریزی نظر بخواهید.

تنظیم روتین و هدف‌گذاری عملی
روتین‌های روزانه که شامل زمان بازی فعال، زمان آرامش و خواب منظم باشند به تثبیت رفتارهای حرکتی کمک می‌کند. به خاطر داشته باشید اهداف کوچک، قابل اندازه‌گیری و مثبت (مثلاً «امروز ۱۵ دقیقه بازی فعال» به جای «کمتر تلویزیون تماشا کن») موثرتر است. بعلاوه اینکه در هدف گذاری باید توانمندی و مرحله رشدی کودک در نظر گرفته شود تا احساس ناکامی در او ایجاد نشود.

ابزارها، اسباب‌بازی‌ها و طراحی محیط خانگی
انتخاب اسباب‌بازی‌های تحرک‌محور
اسباب‌بازی‌هایی که مهارت‌های پایه را تمرین می‌کنند — مانند توپ‌ها، حلقه‌ها، کیسه‌های شن نرم، طناب کوتاه، تخته تعادل ساده — سرمایه‌گذاری مناسبی برای خانه هستند. اسباب‌بازی‌های چندکاره با درجه‌های سختی قابل افزایش را انتخاب کنید تا بتوانید به مرور سختی چالش را بالا ببرید.

طراحی فضای بازی داخل و خارج منزل
فضای بازی نیازی به بزرگ بودن ندارد ولی باید متنوع و قابل تغییر باشد. میز بازی را موقتا جابه‌جا کنید تا مسیر حرکت بسازید، صندلی‌ها را برای پرش امن تنظیم کنید و اگر بالکن یا حیاط دارید، گوشه‌ای امن برای بازی آزاد اختصاص دهید.

نکات علمی برای درونی‌کردن عادت‌های حرکتی
تقویت مهارت‌های بنیادی (FMS)
تمرین مهارت‌های بنیادی مانند دویدن، پریدن، پرتاب و گرفتن در اوایل کودکی پیش‌بینی‌کننده فعالیت بدنی در سنین بالاتر است. تمرین مداوم، بازی‌های هدفمند و بازخورد مثبت والدین به تسلط کودک کمک می‌کند.

کاهش زمان نشستن و صفحه‌نمایش
محدود کردن زمان صفحه‌نمایش و جایگزینی آن با بازی‌های فعال کوتاه یا کارهای عملی خانگی (مثل کمک در آوردن لباس یا آب‌ دادن به گلدان‌ها) به بهبود تحرک و سلامت کلی کمک می‌کند. برای کودکان زیر ۵ سال، توصیه‌ها می‌گویند حداقل زمان ممکن را به مشاهده صفحه‌نمایش اختصاص دهید.

تشویق پیشرفت کودک به‌صورت موثر
با ثبت فعالیت‌ها (مثلاً جدول کلی پیشرفت یا برچسب‌های تشویقی) انگیزه کودک را بالا ببرید. تمرکز روی پیشرفت فردی و لذت بردن از حرکت مهم‌تر از رقابت است. دقت داشته باشید نوع تشویق می‌تواند تعیین کننده مفید یا ناکارآمد بودن آن باشد. مراقب باشیم تشویق به شیوه‌ای برای باج دادن تبدیل نشود.

نتیجه‌گیری
ایجاد فرهنگ حرکت در خانواده نیاز به آگاهی، برنامه‌ریزی ساده و محیطی امن و جذاب دارد. با بازی‌های هدفمند، مشارکت والدین و طراحی فضای مناسب، مهارت‌های بدنی کودک در خانه به‌طور مؤثری تقویت می‌شوند — که پیامدهایی مثبت برای سلامت جسم و روان او در بلندمدت خواهد داشت.

منابع (انگلیسی)

1. World Health Organization. Guidelines on physical activity, sedentary behaviour and sleep for children under 5 years of age. 2019. World Health Organization
2. Tremblay MS, et al. Canadian 24-Hour Movement Guidelines for the Early Years (0–4 years). Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism. 2012. PubMed
3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Physical Activity Basics: What Counts? 2024. CDC
4. American Academy of Pediatrics. Making Physical Activity a Way of Life. HealthyChildren.org (parent guidance). 2020. HealthyChildren.org
5. JAMA Pediatrics. Patient Page: Physical Activity in Children. 2022. JAMA Network

منابع (فارسی)

1. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران — دفتر سلامت مادر، کودک و نوجوان: راهنماها و بروشورها در زمینه رشد و مراقبت کودک (نشریات رسمی وزارت بهداشت).
2. پژوهشکده‌ها و گروه‌های تخصصی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران — مقالات مروری و راهنمای عملی توسعه مهارت‌های حرکتی در کودکان پیش‌دبستانی.
3. کتاب‌ها و مقالات ترجمه‌شده مرتبط با رشد حرکتی و سلامت کودک (انتشارات معتبر دانشگاهی ایران).