مقدمه
رشد اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابعاد تکامل کودک در سال‌های ابتدایی زندگی است. محیط مهدکودک به‌عنوان نخستین فضایی که به شکل رسمی در اجتماعی‌شدن کودک دخیل است، تأثیر مستقیم بر کیفیت تعاملات، شکل‌گیری مهارتهای ارتباطی و احساس تعلق دارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که محیط یادگیری اگر به‌درستی طراحی شود، می‌تواند تعامل همسالان را تقویت کند و پایه‌های همدلی، همکاری و مسئولیت‌پذیری را در کودکان شکل دهد برافن برنر (۲۰۰۵). ازاین‌رو، مدیران مجموعه‌های آموزشی در مقطع مهدکودک و پیش‌دبستانی وظیفه دارند محیطی علمی، امن و فضای تعاملی ایجاد کنند که علاوه بر نیازهای آموزشی، زمینه رشد اجتماعی را نیز فراهم سازد.
اهمیت طراحی محیط یادگیری برای رشد اجتماعی کودک
محیط یادگیری به‌عنوان عامل کلیدی
پیش از هر چیز باید در نظر داشته باشیم که وقتی صحبت از محیط یادگیری است منظورمان فقط المان ها و عناصر فیزیکی پیرامون نیستند. بلکه درباره روابط، قوانین و فرهنگ حاکم بر فضا نیز صحبت می‌کنیم. منظور از محیط مناسب برای رشد اجتماعی محیطی است که کودک در آن فرصت دارد تا ارتباط با دیگران، حل اختلاف و انجام فعالیت‌های گروهی را بیازماید و تمرین کند (ویگوتسکی، ۱۹۷۸).
ارتباط محیط و مهارتهای اجتماعی
- محیط فیزیکی مناسب باعث افزایش فرصت تعامل اجتماعی می‌شود. در صورتی که فضای کافی ایمن وجود داشته باشد کودک می‌تواند تجربه بازی و همراهی بیشتر با کودکان دیگر داشته باشد.
- طراحی فضا برای کودک منجر به ارتقای استقلال و مسئولیت‌پذیری کودک می‌شود. تصور کنید قوانین به شکلی طراحی شود که کودک وادار شود مسئولیت‌های مختلفی را ، در حد توانمندی ها خود، بپذیرد و پاسخگوی اجرای صحیح آنها باشد.
- فضای مناسب برای دوست‌یابی و تعاملات اجتماعی هم به کودک فرصت می‌دهد تا بتواند در قالب ایجاد ارتباطات موثر با همسالان هویت خود را تاحدودی شکل دهد.
اصول طراحی فضا برای کودک در مهدکودک
|
فضای مهدکودک‌ها عمدتا با توجه به رویکرد و نگرشی که در آموزش و تربیت کودک دارند، متفاوت است. مثلا مهدکودکی که بیشتر به فعالیت‌های حرکتی، اکتشاف یا توجه به محیط‌زیست می‌پردازد احتمالا باید فضایی در اختیار کودک قرار دهد که امکان حرکت بیشتر و تعامل بیشتر با محیط‌زیست را در اختیار کودکان قرار دهد. از دیگر سو مهدکودکی که بیشتر روی آموزش‌های مختلف تمرکز دارد و معتقد است این آموزش‌ها را می توان از طریق فعالیت‌های مبتنی بر کاغذ و قلم ارایه کرد، احتمالا به یک کلاس کوچک در فضای بسته هم می‌تواند قناعت کند. اما فارغ از رویکرد و نگرش مهدکودک، نمی توان نیاز کودک به فضای بازی و ارتباط با طبیعت را نادیده گرفت. هر چه قدر هم که مهدکودک کوچک باشد لازم است فضایی برای کودک جهت بازی و فعالیت‌های بدنی مهیا باشد. |
انعطاف‌پذیری در فضا
کودکان نیازمند محیطی هستند که بتوانند در آن حرکت آزادانه داشته باشند. فضای منعطف امکان تغییر چیدمان برای فعالیت‌های فردی، گروهی و نمایش خلاقانه را فراهم می‌کند.
امنیت و آرامش
امنیت فیزیکی (مانند کف‌پوش ایمن و مبلمان مناسب) و امنیت روانی (احترام به تفاوت‌ها) لازمه ایجاد محیط یادگیری مؤثر است.از طرفی محیطی که در آن احترام به دیگران جدی گرفته می‌شود، فرصت تعاملات اجتماعی ایمن را برای کودک فراهم می‌آورد.
امکانات متناسب با نیازها و توانمندی‌های کودک
مبلمان، ابزار و فضا باید متناسب با قد و توانایی کودک طراحی شود. وقتی کودکان بتوانند به‌طور مستقل از فضا استفاده کنند، احساس تعلق و اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا می‌کنند. در این فضاست که کودک با اعتمادبه‌نفس بیشتر به فعالیت‌ها بپردازد. یادگیری در این فضا لذت‌بخش‌تر است. بعلاوه کودک وقتی اعتمادبه نفس کافی دارد تلاش خواهد کرد با دیگران هم بیشتر وارد ارتباط و تعامل شود.
تعامل اجتماعی در محیط مهدکودک
فرصت برای یادگیری مشارکتی
فعالیت‌هایی که به همکاری چند کودک نیاز دارند، مانند پروژه‌های هنری یا باغبانی، مهارت گفت‌وگو و احترام به نظر دیگران را تقویت می‌کنند. این یعنی کودک فرصت دارد مهارتهای وابسته به رشد اجتماعی را تمرین کند.
تشویق به حل تعارض
محیط یادگیری باید جایی باشد که کودکان بیاموزند تعارض طبیعی است و می‌توان آن را از طریق گفت‌وگو و توافق مدیریت کرد. مذاکره از مهارتهای کلیدی در ارتباطات است که در همین بستر آموزش داده می‌شود.
نقش مربیان و مدیران
مربیان باید تسهیل‌گر باشند نه کنترل‌کننده. مدیران با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و اجرای شیوه‌های دیگر که این مهارت را به مربیان آموزش می‌دهد نقش کلیدی در این امر دارند. از دیگر سو سیاست‌گذاری‌های مناسب هم می‌تواند تضمین‌کننده کیفیت تعاملات اجتماعی باشد.
راهکارهای کاربردی برای مدیران مهدکودک
طراحی بر اساس فعالیت
- فضای بازی آزاد
- فضای گروه‌های کوچک
- فضای فردی برای آرامش در مواقعی که تنظیم هیجان برای کودک دشوار می‌شود.
مشارکت کودکان در تصمیم‌گیری
کودکان را در انتخاب چیدمان یا قوانین ساده محیط درگیر کنید. این کار حس مسئولیت اجتماعی آنان را تقویت می‌کند. علاوه بر چیدمان مشارکت کودک در قانون‌گذاری‌ها هم می‌تواند این امر را تقویت کند.
ارتباط با والدین
برگزاری جلسات مشترک با والدین برای هماهنگی رویکرد تربیتی و طراحی محیط یادگیری، رشد اجتماعی کودک را تسهیل می‌کند.
استفاده از فناوری هوشمندانه
فناوری می‌تواند ابزار تعامل اجتماعی باشد، به شرطی که جایگزین ارتباط چهره‌به‌چهره نشود.
چالش‌ها و راه‌حل‌ها در طراحی محیط مهد
کمبود فضا
راه‌حل: استفاده از طراحی چندمنظوره (مانند میزهای تاشو و دیوارهای جداکننده متحرک). طراحان زیادی امروزه اقدام به این کار می‌کنند تا از هر فضای کوچکی بهترین بهره را ببرند.
تفاوت‌های فرهنگی
راه‌حل: در نظر گرفتن نمادها، زبان و موسیقی متنوع برای تقویت هویت جمعی. باید در نظر داشت اگر به تفاوت‌ها و نیازهای فرهنگی کودک و خانواده توجه نشود احساس آرامش آسیب خواهد دید.
محدودیت بودجه
راه‌حل: استفاده از مواد بازیافتی ایمن، مشارکت والدین در طراحی و دکوراسیون.
نتیجه‌گیری
مدیران مهدکودک نقش کلیدی در ایجاد محیطی دارند که نه‌تنها پاسخگوی نیازهای آموزشی، بلکه بستر رشد اجتماعی کودکان نیز باشد. یک محیط یادگیری علمی، امن، کودک‌محور و تسهیل‌کننده روابط اجتماعی می‌تواند تعامل اجتماعی را تقویت کند و آینده‌ای سالم‌تر برای کودکان رقم بزند. طراحی فضا برای کودک باید با در نظر گرفتن اصول روان‌شناسی رشد، فرهنگ اجتماعی و منابع در دسترس انجام شود. سرمایه‌گذاری در این حوزه در واقع سرمایه‌گذاری برای جامعه‌ای مسئولیت‌پذیر و خلاق در آینده است.
منابع
- Bronfenbrenner, U. (2005). Making Human Beings Human: Bioecological Perspectives on Human Development. SAGE.
- Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.
- Evans, G. W. (2006). Child development and the physical environment. Annual Review of Psychology, 57, 423–451.
- Gifford, R. (2014). Environmental psychology matters. Annual Review of Psychology, 65, 541–579.
- افروز، غلامعلی. (۱۳۹۸). روان‌شناسی رشد کودک. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- علیزاده، یوسف. (۱۴۰۰). یادگیری و محیط آموزشی در کودکی. تهران: سمت.
- طاهری، فاطمه. (۱۳۹۹). مبانی طراحی فضاهای آموزشی کودک. تهران: نشر رشد.